شرح العقيدة الكبری

شرح العقيدة الكبری
پدیدآوران	سنوسی، محمد بن يوسف (نويسنده) احمد، يوسف (محقق)
عنوان‌های دیگر	المسماه عقيدة أهل التوحيد
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	سنوسی، محمد بن يوسف، 832 - 895ق. عقيده اهل التوحيد - نقد و تفسير کلام معتزله - قرن 9ق. کلام معتزله - متون قديمي تا قرن 14
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏217‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏9‎‏ ‎‏ع‎‏7025
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

شرح العقيدة الكبری با نام «عقيدة أهل التوحيد»، اثر محمد بن یوسف سنوسی (متوفی 895ق)، کتابی است در موضوع کلام در مذهب اشاعره که توسط سید یوسف احمد، مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.

ساختار

کتاب، حاوی دو مقدمه از محقق و نویسنده، به‎همراه هجده فصل است.

متن کتاب و شرح آن توسط یک نفر پدید آمده است. متن کتاب در بالا و شرح آن در پایین صفحه ذکر شده است. متن و شرح با یک خط ممتد تیره از هم جدا شده است.

در شرح، متن تکرار شده است و ابتدای آن حرف «ص» آمده و پس‎ از آن شرح با «ش» آغاز شده است.

گزارش محتوا

فصل اول، درباره قدیم بودن خداست. نویسنده می‎گوید: خداوند قدیم است و مسبوق به عدم نیست و اگر چنین نباشد، نیازمند به محدث خواهد بود. ایشان در توضیح این عبارت می‎گوید: برای قدیم دو معنا است:

1. قدیم زمانی که این برای خداوند محال است؛
2. قدیم ذاتی که آغازی برای هستی او نیست؛ یعنی وجودش ازلی است و مسبوق به عدم نمی‎باشد. نویسنده این معنا از قدیم را برای خداوند پسندیده و می‎گوید: این قدمت برای خداوند ثابت است؛ زیرا اگر قدیم نباشد، به‎یقین باید حادث باشد؛ چون هیچ حد وسطی بین این دو معنا وجود ندارد؛ لکن حادث بودن او محال است؛ چون باعث نیازمندی وی به محدث خواهد بود.

فصل دوم، به ابدیت خداوند اختصاص یافته است. نویسنده در این‎باره می‎گوید: واجب است که خداوند باقی باشد؛ بدین معنا که هیچ عدمی به وجودش ملحق نشود. اگر چنین نباشد، ذات خداوند، عدم و وجود، هر دو را می‎پذیرد؛ پس برای وجود داشتن، نیاز به مخصص دارد، بنابراین حادث خواهد بود. نویسنده در ادامه می‎نویسد: ازآنجاکه خداوند ازلی و ابدی است، پس از جِرم بودن یا قائم بودن به آن یا در جهت آن بودن یا نقش بستن در خیال آن، منزه است؛ زیرا همه اینها موجب مماثلت وی با حوادث می‎گردد؛ بنابراین، ویژگی‎های حوادث برای او ثابت خواهد بود و این به قدمت و ابدیت وی آسیب می‎رساند.

فصل سوم کتاب درباره قدرت، اراده و علم خداوند است. نویسنده برای اثبات قادر بودن خداوند، از قیاس اقترانی بهره برده است. او می‎گوید: واجب است که صانع، قادر باشد، وگرنه تو را به وجود نمی‎آورد. شرح این مطلب چنین است که: خداوند، هستی‎بخش مختار است و هر هستی‎بخش مختاری، قادر است؛ پس خداوند متعال، قادر است. سپس از دیگر صفات خداوند از قبیل اراده، علم، سمع، بصر و کلام سخن به میان آورده است.

حال که خداوند دارای صفاتی چون قدرت، اراده، علم و... است، بنابراین او قادر، علیم، مرید، سمیع، بصیر و... که معانی ملازم آن صفات است می‎باشد؛ به این معنا که مثلاًقدرت، یک صفت معنوی و علت یک معنی ملازم با آن، یعنی قادر است، پس قادر بودن خداوند، علتش قدرت است. بقیه صفات مزبور نیز همین‎گونه‎اند. بنابراین می‎توان گفت: صفات معنوی، صفاتی هستند ثابت برای ذات که متصف به وجود و عدم نمی‎شوند. این صفات، معللند؛ یعنی قائم به ذاتند و علل آنها صفاتی موجود و قائم به ذات می‎باشند... این، بنا بر نظریه امکان واسطه بین وجود و عدم است.

نویسنده قائل است که صفات مذکور، قدیمند؛ زیرا حدوث هرکدام، مستلزم حدوث خداوند خواهد بود که امری است محال.

نویسنده، همچون دیگر اشاعره قائل است که خداوند را می‎توان با چشم سر دید و برای مدعای خود از آیات وُجُوهٌ يوْمَئِذٍ نٰاضِرَةٌ إِلىٰ رَبِّهٰا نٰاظِرَةٌ (قیامت: 22-23)؛ «در آن روز چهره‎هایی شادابند؛ به‎سوی پروردگار خود می‎نگرند»، یا داستان حضرت موسی که خواهان رؤیت خداوند بوده، استمداد می‎طلبد، سپس می‎گوید: آیات یادشده با آیه شریفه لاٰ تُدْرِكهُ اَلْأَبْصٰارُ (انعام: 103)؛ «چشم‎ها او را درنمی‎یابند»، که معتزله از آن برای اثبات عقیده خود مبنی بر عدم رؤیت خداوند بهره برده‎اند، مغایرت و تعارض ندارد؛ زیرا:

اولاً ادراک به معنای رؤیت نیست، بلکه اخص از آن است و اگر هم باشد به معنای این است که خداوند را در این دنیا نمی‎توان دید، لکن در آخرت می‎توان او را رؤیت نمود؛ علاوه بر این می‎توان مؤمنان را خارج از عموم آیه دانست، به دلیل ادله‎ای که رؤیت را برای آنان ثابت نموده است.

نویسنده ضمن توضیح اینکه همه افعال، بی‎واسطه به خداوند منسوب است، می‎گوید: بنابراین، همه این افعال یکسانند و چنین نیست که برخی متصف به حسن و برخی دیگر متصف به قبح ‎شوند؛ پس عقل هرگز توان درک حکم شرعی آنها را ندارد (انکار حسن و قبح عقلی).

نویسنده، نبوت را نه صفت ذاتی برای پیامبر می‎داند (چنان‎که کرامیه می‎دانند)، نه صفت کسبی می‎خواند (چنان‎که فلاسفه می‎خوانند)، بلکه آن را اصطفا و گزینش الهی می‎داند. وی نبوت را از رسالت جدا می‎کند؛ اولی را نوعی اختصاص یافتن به شنیدن وحی از خداوند، با واسطه یا بی واسطه فرشته، بدون امر به تبلیغ، می‎داند و دومی را همین نوع اختصاص، به شرط امر به تبلیغ، می‎خواند.

مباحث پایانی کتاب درباره معجزه، عصمت، ایمان به پیامبر و هر آنچه می‎گوید و... است.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در پایان کتاب قید شده است.

پاورقی‎ها حاوی ذکر مستندات مطالب کتاب و توضیح برخی از مطالب است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.