تعیین خط زوال

تعیین خط زوال
پدیدآوران	حسن‌‌زاده آملی، حسن (نويسنده)
ناشر	قيام
مکان نشر	قم - ایران
چاپ	1
زبان	فارسی
تعداد جلد	1

تعيين خط زوال، تأليف آیت‌الله حسن‌زاده آملى، به زبان فارسى است. موضوع كتاب، بيان تعيين خط زوال و تحصيل سمت قبله، از طريق علم هيئت است. نويسنده، در اين اثر راه‌هاى مختلف تحصيل سمت قبله و به ويژه از طريق دايره هنديه را مورد مطالعه قرار داده است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و 30 فصل است و با يك خاتمه به پايان مى‌رسد. در برخى از فصول، عناوينى مانند نتيجه و تبصره نيز ديده مى‌شود. شيوه نگارش نويسنده همانند ساير كتب، از نگارش دل‌نشينى برخوردار است و البته به جهت استفاده از منابع عربى بدون ذكر ترجمه، خواننده كتاب بايد با اين زبان بيگانه نباشد. 

گزارش محتوا

در مقدمه كتاب مى‌خوانيم: «اين رساله سى فصل است در بيان تعين خط زوال و خط مشرق و مغرب اعتدال و تحصيل سمت قبله آفاق، از طريق دايره هنديه، كه به قلم اين كمترين، حسن حسن‌زاده آملى، به رشته تحرير درآمده است». نويسنده، در ادامه، در توضيح دايره هنديه، مى‌نويسد: «دايره هنديه در السنه علماى دين و در كتب فقهيه، دايره است و جهت اشتهارش اين است كه اعمال آن بدون اعمال قواعد رياضى و آلات رصدى صورت مى‌گيرد و براى هر كس ميسور است و چون در عمل به دايره هنديه، نخست بايد سطحى موزون تحصيل كرد، خواه قطعه‌اى از زمين باشد و خواه پاره‌اى از اخشاب و فلزات كه براى همراه داشتن به كار آيد و پس از آن، نصب مقياس ضرورى است و دانستن ارتفاع شمس نيز مؤيد است، ما نيز به ترتيب ياد شده گوييم».

نويسنده، در ترتيب مطالب كتاب، ابتدا به عناوين مذكور مى‌پردازد و سپس عمل به دايره هنديه و شروط آن را مورد بررسى قرار مى‌دهد. ايراداتى در عمل به دايره هنديه ذكر شده است كه نويسنده ابتدا كلام فاضل قوشچى را ذكر كرده و كلام ابوريحان بيرونى را در تصحيح كلام قوشچى بيان مى‌كند.

تعيين سمت قبله، حاصل مباحث مذكور است كه اين رساله به جهت آن، نگارش شده است. نويسنده، شيوه تعيين سمت قبله از دايره هنديه را چنين تشريح مى‌كند: «چون خط نصف النهار و خط اعتدال، مطابق دستور ياد شده استخراج گرديد، لا محاله دايره به اين دو خط به چهار قسم متساوى تقسيم مى‌گردد، پس هر ربع را به نود جزء متساوى قسمت مى‌كنيم، آن‌گاه طول و عرض موضع را نسبت به طول و عرض مكه در نظر مى‌گيريم و مبدأ طول را از گرنويج محسوب مى‌داريم و به بيان ذيل عمل مى‌كنيم: هر گاه بلد و مكه با هم در طول مساوى باشند؛ به اين معنى كه در سطح يك دايره نصف النهار واقع شوند، در اين صورت اگر بلد شمالى است و عرض او بيشتر از عرض مكه است، نقطه جنوب دايره هنديه، نقطه سمت قبله بلد است و گر نه نقطه شمال دايره، نقطه سمت قبله است؛ خواه بلد شمالى باشد و عرض او كمتر از عرض مكه و خواه عديم العرض باشد و خواه جنوبى باشد و عرض آن كمتر از عرض مكه و يا مساوى عرض مكه و يا بيشتر از عرض مكه؛ بر همه اين تقادير نقطه شمال دايره، نقطه سمت قبله بلد است و خط زوال خط سمت قبله است».

البته نويسنده، اين نكته را متذكر مى‌شود كه تعيين سمت قبله از طريق دايره هنديه، علاوه بر اينكه به براهين و قواعد رياضى، تقريبى است نه تحقيقى، در آفاقى كه تفاوت بين طول آنها و طول مكه به قدر ربع دور، و يا اكثر از ربع و اقل از نصف دور است، امكان‌پذير نيست؛ به عنوان مثال بررسى امكان تعيين سمت قبله از اين طريق در قطب تنها جنبه علمى داشته و كاربرد عملى ندارد.

آیت‌الله حسن‌زاده در خاتمه كتاب، اين نكته را مجدداً متذكر مى‌شود كه تحصيل سمت قبله بر مبانى رياضى قويم و اصيل مطابق واقع است و تحقيق آن در متون زيجات و ديگر كتب علماى بزرگ اسلام بيان شده است. وى به اثر ديگرى به نام «دروس معرفة الوقت و القبلة» كه به عربى نوشته است و در آن به تفصيل، مباحث لازم را با ذكر ادله رياضى آورده است، به جهت مطالعه ارجاع مى‌دهد.

وضعيت كتاب

كتاب، فاقد پاورقى و حواشى بوده و فهرست مطالب در انتهاى اثر آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.