ذخیره خوارزمشاهی (تصحیح سعیدی سیرجانی)

ذخیره خوارزمشاهی
پدیدآوران	جرجانی، اسماعیل بن حسن (نويسنده) سعیدی سیرجانی، علی ‎اکبر (به کوشش)
ناشر	بنياد فرهنگ ايران
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1355 ش
چاپ	1
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 دارو شناسی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 8ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏4‎‏ذ‎‏3‎‏ ‎‏1380‎‏الف

ذخيره خوارزمشاهى، تأليف سيد اسماعيل جرجانى، به زبان فارسى و در موضوع طب است. مؤلف، كتاب را به تشويق امير دانشورى چون قطب‌الدين محمد خوارزمشاه به رشته تحرير درآورده است.

ساختار

مؤلف براى به وجود آوردن نظمى در نگارش كتاب ذخيره، آن را در نه كتاب تنظيم كرده و بعدا دو كتاب ديگر بدان افزوده است كه جمعاً يازده كتاب مى‌شود.

كتاب اول، داراى 6 گفتار است كه به ترتيب مشتملند بر 3 باب، 8 باب (باب هشتم آن داراى 6 فصل)، 6 باب، 5 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 12، 13، 6، 4 و 7 باب)، 17 باب و 5 باب.

كتاب دوم، شامل 9 گفتار است كه به ترتيب مشتملند بر 12 باب، 12 باب، 23 باب، 5 باب، 29 باب، 11 باب، 5 باب، 6 باب و 3 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 23، 21 و 3 باب).

كتاب سوم، حاوى 2 بخش است و هركدام داراى 7 گفتارند. گفتارهاى بخش اول به ترتيب مشتملند بر 14 باب، 7 باب، 2 جزو (كه خود مشتملند بر 24 و 13 باب)، 18 باب، 5 باب، 6 باب و 4 باب. گفتارهاى بخش دوم به ترتيب مشتملند بر 5 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 7، 11، 18، 35 و 10 باب)، 4 باب، 6 باب، 4 باب، 8 باب، 5 باب و 7 باب.

كتاب چهارم، متضمن 4 گفتار است كه به ترتيب مشتملند بر 3 باب، 5 باب، 10 باب و 7 باب.

كتاب پنجم، 6 گفتار را در بر گرفته است كه به ترتيب مشتملند بر 4 باب، 27 باب، 3 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 5، 10 و 12 باب)، 4 باب، 13 باب و 5 باب.

كتاب ششم، مشتمل بر 21 گفتار است كه به ترتيب مشتملند بر 5 جزو (كه خود به ترتيب داراى 7، 7، 4، 8 و 21 باب مى‌باشند)، 7 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 7، 29، 3، 13، 10، 5 و 11 باب)، 9 باب، 10 باب، 3 جزو (كه هريك مشتملند بر 10 باب)، 2 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 5 و 4 باب)، 15 باب، 6 باب، 10 باب، 6 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 3، 7، 5، 6 6 و 6 باب)، 3 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 11، 6 و 6 باب)، 4 باب، 2 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 9 و 6 باب)، 3 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 5 باب، 4 باب كه باب اول آن 4 فصل و باب دوم 5 فصل دارد، 4 باب كه باب نخست آن 3 فصل دارد)، 7 باب، 3 باب، 10 باب، 4 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 15، 8، 7 و 5 باب)، 3 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 10، 4 و 25 باب)، 3 جزو (كه خود به ترتيب مشتملند بر 3، 15 و 10 باب)، 10 باب.

كتاب هفتم، جامع 7 گفتار است كه خود به ترتيب مشتملند بر 3 جزو (به ترتيب داراى 9، 4 و 5 باب)، 8 باب، 12 باب، بدون باب و جزو، 9 باب، 12 باب و 2 جزو (به ترتيب داراى 12 و 10 باب).

كتاب هشتم، 3 گفتار را در خود جاى داده است كه به ترتيب مشتملند بر 16، 11 و 10 باب.

كتاب نهم، مشتمل بر 5 گفتار است كه به ترتيب داراى 10، 7، 4، 12 و 11 باب مى‌باشند. در آخر گفتار پنجم، 3 فصل نيز وجود دارد.

كتاب دهم، داراى 1 گفتار است.

كتاب يازدهم، حاوى 2 گفتار است كه به ترتيب مشتمل بر 38 و 22 باب مى‌باشند.

گزارش محتوا

كتاب نخستين، درباره حد علم طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چيزى و چگونگى او و شناختن مايه‌ها و خلطها و مزاج‌ها و احوال عادت‌ها و تشريح اندام‌ها و ياد كردن قوت‌هاى اندام‌ها است.

كتاب دوم، درباره حال‌هاى تن مردم از تندرستى و بيمارى و اعراض بيمارى‌ها و اسباب آن و شناختن احوال نبض و احوال هرچه از مسام و مجارى تن بيرون آيد چون عرق، نفث، بول و غايط است و اين همه از جمله اعراض تن باشد.

كتاب سوم، درباره تدبير نگاه داشتن تندرستى، تدبير هوا و مسكن و شناختن احوال آنها، تدبير طعام و شراب، تدبيرخواب و بيدارى، تدبير حركت و سكون و شناختن احوال كسوت‌ها، عطرها و اسفرم‌ها و به كار داشتن روغن‌ها و تدبير قى كردن و داروى مسهل خوردن، تدبير خون گرفتن، حجامت و زالو انداختن و حقنه، شياف، تدبير امراض نفسانى، چون شادى و اندوه و انديشه‌هاى گوناگون و غيره و همچنين تدبير حال‌هايى كه اندر تن مردم پديد آيد و تدبير پروردن اطفال و تدبير پيران و مسافران است.

كتاب چهارم، درباره شناخت بيمارى‌ها و پيشرفت و بحران و پيش‌بينى آينده بيمارى است.

كتاب پنجم، درباره تب‌ها و علت و نشانه‌ها و انواع و اقسام آن و روش درمان آنهاست.

كتاب ششم، درباره انواع درمان‌ها و بيمارى‌هاى هر عضوى از اعضاى بدن از فرق سر تا ناخن پاى است.

كتاب هفتم، درباره آماس‌ها و ريش‌ها و تدبير شكافتن و داغ كردن و علاج تباه شدن اندام و تدبير شكستگى و آزردگى و زخم‌هاست.

كتاب هشتم، درباره تدابير پاكيزگى و آراستگى ظاهر بشره مردم است كه آن را زينت گويند.

كتاب نهم، درباره زهرها و آنچه زيان‌كار باشد، اعم از خارج بدن و داخل بدن و بيان پادزهرهاست.

كتاب دهم، درباره منافع اعضاى حيوانات است.

كتاب يازدهم، درباره قرابادين است.

ذخيره خوارزمشاهى بدون شك، حاوى مطالبى از تأليفات على بن ربن طبرى، رازى، اهوازى، اخوينى، ابن سينا و ديگر پزشکانى است كه تا اواسط قرن پنجم هجرى تأليف گرديده و جرجانى از آنها استفاده فراوانى برده و تمام تلاش او بر اين بوده كه به شيوه‌اى نگارش يابد كه درخور فهم فارسى‌زبانان آن روز، اعم از خاص و عام باشد و نيازهاى طبى و بهداشتى همگان را برآورده كند. خوشبختانه با كوشش فراوان و دانش بسيار، توفيق، رفيق راه او بود و اثرى از خود به جاى گذاشت كه ازنقطه نظر ادبى در نثر درى، كم‌نظير و ازنظر طبى، در حقيقت، يك دوره كامل دائرةالمعارف طبى است كه حاوى همه موضوعات در رشته‌هاى پزشکى، از كليات طب، تشريح، فيزيولوژى، علل بيمارى و انواع درمان‌ها گرفته تا مسائل بهداشتى، از قبيل تعريف تندرستى، بيمارى، بهداشت بدن، دستور غذايى و آشاميدنى و امورى كه بايد شخص در فصول مختلف سال انجام دهد يا اعمال طبى، از قبيل خون گرفتن و امثال آن، بهداشت كودكان و پيران و مسافران، پروراندن كودك، علامات بيمارى‌ها و درمان آنها، اعمال جراحى و بهداشت، پوست و به كار بردن وسايل زينت، شناساندن زهرها و سم‌ها و درمان گزيدگى‌هاى حيوانى و مسموميت‌ها بر اثر مواد و گياهان و داروشناسى و داروسازى مى‌باشد.

وضعيت كتاب

كتاب، به كوشش سعيدى سيرجانى به چاپ رسيده است (در واقع چاپ عكسى از روى نسخه‌اى خطى است). وى مقدمه‌اى ارزنده بر كتاب نگاشته و در آن، مفصلا از قطب‌الدين محمد خوارزمشاه، سيد اسماعيل جرجانى و كتاب ذخيره سخن گفته است.