تقسيم الخواطر

تقسیم الخواطر

نام کتاب	تقسیم الخواطر
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر (نويسنده) مزیدی، احمد فرید (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏282‎‏/‎‏78‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏7
موضوع	عرفان - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	دار الآفاق العربية
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1428 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE11050AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«تقسيم الخواطر»، به زبان عربى، يكى از آثار ارزش‌مند عرفانى روزبهان بقلى به شمار مى‌رود. وى در اين اثر، به توضيح اقسام خواطر انسانى و بيان حقيقت انسانى پرداخته است. لازم به ذكر است كه اين كتاب، هم‌چنين مشتمل بر دو رساله‌ى عرفانى ديگر به زبان عربى، به نام‌هاى«العرف العاطر فى معرفة الخواطر و غيرها من الجواهر» و«الفوائد الحسان على الاعلام باشارات اهل الالهام» است كه اولى، توسط ابو المراحم بن مصطفى بن شيخ العيدروس به رشته‌ى تحرير درآمده است و دومى، مشتمل بر رساله«الاعلام باشارات اهل الالهام» جناب ابن عربى و فوائدى است كه محقق كتاب، احمد فريد مزيدى، از ميان كلمات عرفاى بزرگ برگزيده و در ذيل هر يك از ابواب كتاب ابن عربى، نگاشته است.

ساختار

«تقسيم الخواطر»، داراى 12 فصل است.

«العرف العاطر فى معرفة الخواطر و غيرها من الجواهر»، فاقد باب‌بندى و فصل‌بندى مرسوم است و مباحث آن، در ذيل 12 عنوان كلى مختلف و يك خاتمه ارائه شده است.

«الفوائد الحسان على الاعلام باشارات اهل الالهام»، مشتمل بر 7 باب است كه پس از پايان يافتن هر باب، زير عنوان«فوائد على الباب المتقدم فى...»، فوائد و توضيحات محقق كتاب ذكر شده است.

گزارش محتوا

الف) تقسيم الخواطر: خواطر انسانى به ده نوع تقسيم مى‌شود كه عبارتند از:

1. خواطرالهى: در اين خواطر، عبد، بدون هيچ واسطه‌اى مخاطب به خطاب كلام ازلى و ابدى واقع مى‌شود و از علامات اين نوع خواطر، تمكين در وجود و بروز نور جمال در سيماى سالك و ازدياد فصاحت انسان در مقام نشر مكنون اسرار با عبارات لطيف و اشارات شريف مى‌باشد. انسان در اين مقام، در حالت بهت، حيرت و صعقه قرار مى‌گيرد؛ چنان‌كه خداوند سبحان در مقام مشاهده حضرت موسى(ع) مى‌فرمايد: «فلما تجلى ربه للجبل جعله دكا و خرّ موسى صعقا»(الاعراف، آيه 143).

2. لسان الغيب كه همان وحى خاص و الهام خاص است.

3. لسان سر السر و آن واسطه ميان وحى خاص صفاتى مى‌باشد.

4. لسان السر و آن روح الروح است.

5. لسان الروح.

6. خاطر العقل.

7. لسان الملك.

8. لسان القلب.

9. خواطر النفس.

10. خواطر شيطان.

ابو طالب مكى، خواطر را شش قسم مى‌داند كه عبارتند از: خاطر نفس، خاطر عدو، خاطر روح، خاطر ملك، خاطر عقل و خاطر يقين.

روزبهان بعد از تقسيم خواطر، به بيان حكمت الهى در تركيب اركان صورت انسانى پرداخته و به مشابهت صورت انسانى با صورت عالم اشاره مى‌كند. به نظر وى خداوند متعال، تمامى عناصر عالم و قواى آن را در ظاهر و باطن انسان جمع كرده است، لذا حقيقت انسان، مستجمع حقايق عالم است. در نگاه روزبهان، انسان، ظرف جميع معانى عالم به شمار مى‌رود.

هم‌چنين در مشرب عرفا، انسان‌ها با يك‌ديگر از تمامى جهات متفاوتند و تفاوت آن‌ها از نطفه و امزجه گرفته تا مرتبه رسالت و سير در منازل مواجيد و توحيد و تفريد و تجريد و يقين ادامه دارد؛ به همين جهت، خداوند متعال در باره‌ى انبياء مى‌فرمايد: «تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض».

روزبهان در پايان رساله مى‌گويد: انسان وقتى به كمال علم و عمل رسيد و مستجمع معانى اخروى از معرفت و محبت، شوق، توحيد، تجريد، تمكن در عبادت و سلوك طريق معرفت گرديد و در وى نقصى از نقائص صفات ظاهرى و باطنى باقى نماند، صلاحيت سفر آخرت و ورود به نشئه قيامت را دارد، چون وى به مرحله‌ى قيامت انفسى رسيده است.

ب) العرف العاطر فى معرفة الخواطر و غيرها من الجواهر: مطالب اين كتاب، در واقع، تعليقه بر ابياتى است كه توسط خود مؤلف سروده شده است. وى خواطر انسان را بنا بر مشهور 4 قسم مى‌داند كه عبارتند از: ربانى، نفسانى، ملكى و شيطانى.

به نظر مؤلف، معرفت خواطر از مهم‌ترين شئونات عبد به حساب مى‌آيد؛ براى اينكه تمام افعال عبد، از خواطر ناشى مى‌شود و خواطر، به منزله بذرى مى‌ماند كه سعادت و شقاوت هر انسانى از آن به وجود مى‌آيد؛ لذا انسان بايد در معرفت خواطر، اهتمام زيادى داشته باشد.

سبب اشتباه خواطر، چهار چيز است:

1. ضعف يقين به امور اخروى يا مخبرين به آن امور؛

2. قلت معرفت نفس؛

3. تبعيت از هواهاى نفسانى؛

4. محبت دنيا.

كسى كه از چهار امر مزبور، خود را منقطع كرده و به‌سوى حق تعالى توجه نمايد، مى‌تواند خواطر مختلف را تشخيص داده و به معرفت نفس راه يابد.

مؤلف، بعد از بررسى خواطر انسانى، واژه«سر» را بررسى كرده و به اقسام سالكان و احوال عارفان اشاره مى‌كند.

ج) الاعلام باشارات اهل الالهام: مؤلف، در اين كتاب، در باره‌ى ابواب مختلف عرفانى از قبيل رؤيت، سماع، كلام، توحيد، معرفت و حب سخن گفته است. در اين ميان، شيخ احمد فريد مزيدى، فوايدى را به هر يك از ابواب، ملحق نموده است؛ مثلا در باب رؤيت، ابن عربى، سخنانى را با اين مضامين، از بزرگان نقل كرده است:

هيچ چيز را نديدم مگر آنكه خدا را پيش از آن ديدم.

هيچ چيز را نديدم مگر آنكه خدا را با آن ديدم.

هيچ چيز را نديدم مگر آنكه خدا را پس از آن ديدم.

...

محقق كتاب، در ذيل باب مزبور نوشته است:

مصطفى بكرى، گفته است: اذواق اهل مشاهده، با هم تفاوت دارد؛ بعضى، ذوقشان مناسب با ذوق گوينده سخن اول است؛ يعنى ابتدا، قيوميت حق و تجلى وى را بر شىء مى‌بينند، سپس شىء را، پس سخن مزبور را مى‌گويند و...

وضعيت كتاب

كتاب، توسط احمد فريد مزيدى، تحقيق و تصحيح شده است. وى در آغاز رساله اول، مقدمه‌اى در شناخت خواطر نگاشته و سپس به معرفى جناب روزبهان پرداخته است و در آغاز رساله دوم، به معرفى ابو المراحم و در آغاز رساله سوم، به معرفى جناب ابن عربى همت نهاده است.

«فهرست آيات قرآنى»، «فهرست احاديث»، «اهم مصادر و مراجع»، «معرفى محقق» و«فهرست موضوعات»، در پايان كتاب ذكر شده است.

پاورقى‌ها، به ذكر منابع روايات، توضيح برخى اصطلاحات و عبارات و... اختصاص يافته است.

پیوندها

مطالعه کتاب تقسیم الخواطر در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور