الأخبار الطوال

الأخبار الطوال
پدیدآوران	شیال، جمال‌الدین (مراجعه) عامر، محمد عبدالمنعم (محقق) دینوری، احمد بن داود (نويسنده)
ناشر	الشريف الرضي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1373 ش
چاپ	1
موضوع	اسلام - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 ایران - تاریخ - پیش از اسلام - متون قدیمی تا قرن 14 تاریخ جهان
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏35‎‏/‎‏63‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏الف‎‏3
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الأخبار الطوال، اثر ابوحنیفه دینوری (متوفای 281ق) با تحقیق عبدالمنعم عامر و تصحیح جمال‌الدین شیال، از مهم‌ترین کتب و مصادر تاریخی است. کتاب، حاوی یک دوره تاریخ فشرده از حضرت آدم(ع) تا مرگ معتصم، هشتمین خلیفه عباسی است.

گرچه مؤلف تا سال 282ق، در قید حیات بوده، لیکن کتاب وی به سال 227ق، ختم می‌شود.

همه منابع از این کتاب تحت عنوان «الأخبار الطوال» یاد کرده‌اند، جز حاجی خلیفه که از این کتاب تحت عنوان «تاريخ أبي‌حنيفة» یاد نموده است. در میان آثار متنوع ابوحنیفه، این تنها اثری است که در ارتباط با تاریخ بحث کرده است و در همین اثر توانایی و تسلط او بر تاریخ مشهود است. هدف مؤلف، تألیف کتابی در زمینه‌ تاریخ‌‌ عمومی و اسلام، با تأکید برحوادث تاریخ ایران بوده‌ است. در مورد هدف دینوری، دکتر عالم‌زاده و دکتر‌ سجادی‌ می‌نویسند‌: «دینوری می‌خواست نقش‌ ایران و عراق را در تاریخ نشان دهد و دوره ساسانی‌‌ و عباسی‌ را‌ برای این کار برگزید».

ساختار

در ابتدای کتاب مقدمه محقق (حاوی زندگی‌نامه مؤلف و نسخ مورد استفاده برای تحقیق) و سپس متن کتاب که خالی از باب و فصول است، آمده است. می‌توان کتاب را به دو بخش به شرح ذیل تقسیم نمود:

1. بخش نخست درباره حضرت آدم(ع) و پیامبران پس از وی مانند: حضرت ادریس، هود، صالح، نوح، ابراهیم، اسماعیل، داوود، سلیمان(ع) تا ظهور حضرت عیسی(ع) و نیز تاریخ پادشاهان ایران، یمن، روم و برخی حوادث دیگر است. از جهتی می‌توان گفت: آخر این بخش، ویژه شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران است.
2. بخش دوم که مهم‌ترین و گسترده‎ترین فصل کتاب بوده، ویژه تاریخ اسلام است. این بخش با تاریخ جنگ‌های عرب و عجم آغاز می‌شود و دربرگیرنده فتوحات اسلامی در عهد خلیفه دوم و خلفای پس از اوست؛ نیز شامل نبردهای جمل، صفین، نهروان و ماجرای صلح امام حسن(ع) با معاویه، نهضت خونین کربلا و... است، تا زمان مرگ معتصم عباسی؛ یعنی سال 227 هجری.

برخی دیگر این کتاب را به سه بخش تاریخ پیامبران، ایران باستان و تاریخ اسلام تقسیم نموده‌اند.

دینوری مصادر و مآخذ خود را ذکر نکرده، ولذا به‌خوبی روشن نیست که منابع الأخبار الطوال چه کتاب‌هایی بوده است. همین قدر معلوم است که وی در تدوین الأخبار الطوال از آثار و گفتار افراد ذیل استفاده کرده است:

ابن کیس نمری، ابن شریه جرهمی، ابن کلبی، کسائی، اصمعی، حمید بن مسلم، شعبی، ابن عباس و....

مؤلف برخلاف شیوه مورخان هم‌عصر خویش غالبا، سلسله اسناد را حذف نموده و از عبارت «قال» و یا «قالوا» استفاده نموده است. در مواردی که راوی را نام می‌برد، فقط نام راوی و یا نام وی و نام پدرش را ذکر می‌کند و از ذکر سلسله سند خودداری می‌کند. بااینکه این کار تا حد زیادی از ارزش و اعتبار کتاب کاسته، ولی بر سادگی و شیوایی آن افزوده است.

گزارش محتوا

کتاب الأخبار الطوال، در تاریخ عمومی عالم و با تکیه بر تاریخ ایران و عرب تنظیم شده است. این کتاب طبق معمول الگوی تواریخ عمومی عالم، از آدم و فرزندان او شروع شده و از ادریس و نوح(ع) سخن به میان آورده و در شرح کوتاهی به اختلاف زبان‌ها پرداخته و از پادشاهانی چون نمرود و پسران او، از ابراهیم(ع) و اولاد او مطالبی را نقل کرده و هم‌زمان با آنها به‌صورت تقارنی پیش رفته و معاصران آنها را نیز با ذکر حوادث نام برده است؛ مثلا هنگام سخن گفتن از فرزندان قحطان، از کار منوچهر پاشاه ایرانی و افراسیاب به‌طور هم‌زمان سخن آورده. کتاب از فصل‌بندی خاصی تبعیت نمی‌کند، بلکه مؤلف خواسته که حوادث مقارن را توأم با هم به‌صورت معارض نقل کند؛ مثلا نوشته است: «به روزگار کیقباد موسی بن عمران از مصر گریخت».

وی به‌طور منظم به ذکر حوادث نپرداخته، از پادشاهان کیانی مانند کیقباد و کیکاوس و پیامبران بنی‌اسرائیل، مانند داود و سلیمان مطالبی را آورده، لیکن مثلا از بعثت موسی(ع) ذکری نکرده است؛ از زرتشت و پاشاهی ایرانی قبل و معاصر حمله اسکندر یاد نموده و از اسکندر و فتوحات او به‌تفصیل سخن آورده است، آنگاه به‌طور هم‌زمان و مقارن به پادشاهی ایران و عرب می‌پردازد؛ به این موضوع در بخش پادشاهان یمن و حوادث آن سامان که هم‌زمان با تاریخ ساسانی بوده، توجه چشمگیری کرده است. شاید مهم‌ترین بخش کتاب در ابتدا همان بحث از سلسله ساسانیان است که تا پایان عمر این سلسله، یعنی مقارن جنگ‌های اعراب و ایرانیان و فتوحات مسلمین ادامه دارد. اما اینکه مطالب او درباره ساسانیان تا چه اندازه ارزشمند است و در میان منابع متقدم چه جایگاهی دارد، نظر نولدکه را نقل می‌کنیم که می‌نویسد: «البته بررسی دقیق کتاب ابوحنیفه نشان می‌هد که او به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم از مآخذ افسانه‌ای و داستانی اخذ کرده است و مطالب او چندان به صحت نیست؛ درحالی‌که طبری اخبار متخالف و متفاوت را به‌طور جداگانه از یکدیگر می‌آورد و دینوری آن را به‌صورت شرحی منظم و منسجم می‌آورد».

یکی از موارد دیگر که ابوحنیفه در آن اشتباه نموده است، داستان فتح حتره (الحضر) می‌باشد که او این حادثه را در عهد شاپور (دوم) آورده؛ درحالی‌که واقعه، مربوط به عهد شاپور اول است... و نولدکه یکی از موارد غلط او را همین موضوع ذکر کرده. بالاخره اینکه نولدکه در موضعی دیگر آورده: دینوری که اخبار او درباره ساسانیان چندان صحیح نیست؛ چنان‌که اردشیر سوم را به‌غلط شیرزاد خوانده است.

شاید مهم‌ترین بخش کتاب در ابتدا بحث از تاریخ قبل از اسلام ایران و عرب، به‌خصوص عصر ساسانیان است که حوادث را تا پایان عمر این سلسله، یعنی مقارن جنگ‌های اعراب و ایرانیان (فتوحات مسلمین) پی می‌گیرد.

در حوادث تاریخ اسلام با توجه به تأکید بر تاریخ ایران از برخوردهای پراکنده اعراب و ایرانیان در خلافت خلیفه اول شروع کرده و حوادث دوران خلافت خلیفه دوم را - در جبهه ایران - مفصل توضیح می‌دهد و دوران خلیفه سوم را در یک صفحه و نیم خلاصه نموده، ولی دوران خلافت پنج ساله حضرت علی(ع) را مفصل نگاشته است. در مورد ماجراهایی چون صفین و حکمیت، فرماندهان و اشعار شاعران نسبت به حجم کتاب به‌تفصیل سخن رانده است، خلافت معاویه را در سه موضوع: استلحاق زیاد بن ابیه و رحلت (شهادت) امام حسن(ع) و ماجرای حجر بن عدی خلاصه کرده، حوادث خلافت یزید، به‌ویژه قیام امام حسین(ع) را مفصل توضیح داده و در این مورد مقصر اصلی را ابن زیاد معرفی می‌کند.

نسبت به سایر منابع، از قیام مختار با جانب‌داری بیشتر و نیکی یاد می‌کند. فتنه ابن زبیر و خصوصیاتش را به‌طور ضمنی بیان می‌نماید. جنگ‌های مهلب با خوارج را توضیح می‌دهد و حوادث دوران خلفای اموی را مثل سایر قسمت‌های کتاب، گزینشی توضیح می‌دهد و بقیه را بسیار مختصر ذکر می‌کند. اما در مورد فتنه عبدالرحمن بن محمد بن اشعث در دوران عبدالملک و تعیین حاکم خراسان در دوران هشام، مطلب از تفصیل زیادی برخوردار است. همچنین تمام دوران سلیمان را به چگونگی تعیین عمر بن عبدالعزیز به‌عنوان جانشین اختصاص داده؛ نیز درگیری اعراب قحطانی و عدنانی در خراسان را مفصل توضیح داده است و بسیاری از حواث را یا بیان نکرده و یا بسیار به‌اجمال از آنها گذشته است.

در حوادث دوران بنی‌عباس آنچه مفصل نگاشته‌شده، ظهور بنی‌عباس و محاصره ابن هبیره توسط حسن بن قحطبه و منصور، درگیری امین و مأمون، تا اندازه‌ای هم ماجرای ساختن شهر بغداد و شورش بابک و ماجراهای افشین است.

درعین‌حال از بسیاری از وقایع آن دوران هم چشم‌پوشی نموده و یا فقط اشاره نموده است؛ مانند غدر و مکر هارون و مأمورن نسبت به برامکه و آل سهل و همچنین ماجرای ولایت‌عهدی امام رضا(ع).

در متن عربی الأخبار الطوال، کلمات فارسی نیز یافت می‌شود. از جمله کلمه «مرد مرد» که نخارجان هنگام هماورد طلبیدن آن را به زبان آورده است و کلمات «دیوان آمدند، دیوان آمدند» که اشاره به فریاد مردم مدائن هنگام آمدن اعراب است و یا کلمات «بدبخت، مار مار»، «بگز بگز» که در بحث نجات کرمانی از زندان نصر بن سیار مطرح می‌گردد و یا «کافرکوبات» که پیروان ابو‌مسلم به چوب‌دستی‌های خود می‌گفتند، عین فارسی این کلمات در متن عربی ذکر شده است.

وضعیت کتاب

پاورقی‌های کتاب به رفع ابهام برخی از مکان‌ها، اقوام، ابزار، اشخاص و... مستندسازی برخی مطالب، همچون آیات قرآن و ذکر اختلاف نسخ، اختصاص یافته است.

فهارس فنی در پایان کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. میرشریفی سید علی، اخبار الطوال اثری کهن و معتبر، مجله نور علم، اسفند 1369، شماره 33.
3. سالاری شادی، علی، ابوحنیفه دینوری و کتاب اخبار الطوال، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد 1377، شماره 9 و 10.
4. عباسی، علی‌اکبر، نقد و بررسی کتاب اخبار الطوال، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، فروردین و اردیبهشت 1381، شماره 54 و 55.

وابسته‌ها

اخبار الطوال (ترجمه)