كتاب الكناش في فني النحو و الصرف

کتاب الکناش في فني النحو و الصرف

نام کتاب	کتاب الکناش في فني النحو و الصرف
نام های دیگر کتاب	کتاب الکناش فی فنی النحو و الصرف
پدیدآورندگان	خوام، ریاض بن حسن (محقق) ابو الفداء، اسماعیل بن علی (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره
موضوع
ناشر	المکتبة العصرية
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1425 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE21876AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«كتاب الكُنّاش في فنّي النحو و الصرف»، تأليف ابوالفداء اسماعيل بن افضل على ايّوبى، مشهور به صاحب حماة (متوفى 732ق)، از جمله آثار ادبيات عربى است كه با تحقيق رياض بن حسن خوّام در دو جلد منتشر شده است. در كتاب «الكنّاش»، جزئى از كتاب «المفصل في صنعة الإعراب» زمخشرى و «الكافية في علم النحو» و «الشافية في علمي التصريف و الخط»، ابن حاجب كه از منابع ادبيات عرب است، شرح شده و با شرح اين اجزاء، جميع ابواب صرف و نحو و املاء بيان شده است (مقدمه محقق، ص 5 - 6).

ساختار

كتاب، مشتمل بر دو باب است: باب اول، به مقاله تحقيقى محقق كتاب و باب دوم، به متن كتاب اختصاص دارد. باب اول، در دو قسمت و هركدام در ضمن فصولى در باره نويسنده و كتاب، تحقيق ارزشمندى را ارائه نموده است. در باره متن كتاب، ابتدا مطالب بر طبق «المفصل» زمخشرى پس از طرح يك سرى مباحث مقدماتى، در سه بخش مرفوعات، منصوبات و مجرورات دسته‌بندى و سپس دنباله مباحث در چهار قسمت اسم، فعل، حرف و مشترك تدوين شده است. قسمت مشترك، در ضمن ده فصل بيان شده كه فصل دهم آن به مباحث خط و املاء اختصاص دارد.

گزارش محتوا

در باره نام كتاب، لازم به توضيح است كه اصل لفظ «الكنّاش» سامى است و بيشتر آن را جمع و گردآورى معنا كرده‌اند (مقدمه محقق، ص 59).

خوّام، محقق كتاب در مقدمه‌اش به شهرت ابوالفداء در تاريخ و جغرافيا اشاره كرده و دو كتاب «المختصر في أخبار البشر» و «تقويم البلدان» را از آثار مهم او مى‌داند كه نزد عرب و غير عرب از جايگاه والايى برخوردار است. وى خاطرنشان مى‌كند كه بسيارى از پژوهشگران، ابوالفداء را به‌عنوان نحوى نمى‌شناسند و چه‌بسا تحقيق كتاب «الكنّاش» و نشر آن روشن نمايد كه در علم صرف و نحو نيز به‌قدر علم تاريخ و جغرافيا مهارت دارد (مقدمه محقق، ص 5 - 6).

ابوالفداء در ابتداى كتابش خطبه مختصرى نوشته كه در آن، كتاب كنّاش را مشتمل بر هفت كتاب مى‌داند كه به ترتيب عبارت است از: «صرف و نحو»، «فقه»، «طب»، «تاريخ»، «اخلاق و سياست و زهد»، «اشعار» و «فنون مختلف». وى به هدف تأليف كتاب و آثارى كه اين اثر در شرح آنها نوشته شده، اشاره نكرده است. وى همچنين به منابعى كه در نگارش اين اثر از آنها استفاده شده برخلاف مقدمه كتاب «المختصر» خود كه تمامى منابع مورد استفاده‌اش را ذكر كرده بود، اشاره نكرده است. شايد وى قصد داشته است كه پس از اتمام اثر، خطبه مفصلى بنويسد و تمامى آثار مورد استفاده در علوم مختلف را متذكر شود كه مرگ، او را مهلت نداده است (مقدمه محقق، ص 27).

ابوالفداء، عناوين موضوعاتش را كلمات «ذكر»، «فصل» و «القول على» قرار داده است. پس از ذكر عنوان، تعريفى را كه از كتب سه‌گانه «المفصل»، «الكافية» و «الشافية» اختيار كرده، بدون اينكه به‌صراحت به صاحب آن اشاره كند، ذكر مى‌كند. گاه نيز با استعمال لفظ «و قوله» آن را به صاحبش نسبت مى‌دهد. در بخش‌هايى از كتاب، كلام نويسنده با مصنفين سه منبع مورد استفاده نويسنده مخلوط مى‌شود. در قسم چهارم (مشترك)، كلام نويسنده با كلام زمخشرى آميخته مى‌شود و در فصل دهم نيز كه به خط اختصاص دارد، با كلام ابن حاجب در «شافيه» مخلوط شده است (مقدمه محقق، ص 28).

نويسنده با هدف نگارش مباحث كتاب با روشن‌ترين صورت و كامل‌ترين بيان، كتاب را با تعابير ساده، الفاظ روان و تركيب‌هاى واضح تأليف كرده است. وى هرجا كه لازم بوده مطالب را بسط داده و هركجا نياز نديده، موجز آورده است. آنجا كه مسئله براى متخصصين نوشته شده، از مباحث سنگين استفاده كرده و هركجا كه براى مبتدئين نوشته، از ذكر مطالبى كه فهم آن دشوار باشد، خوددارى كرده و لذا كتاب كنّاش از جهتى تعليمى و از جهت ديگر تخصصى است (همان).

ابوالفداء براى توضيح بعضى احكام نحوى و صرفى از دوائر و جداولى استفاده كرده است؛ به‌عنوان مثال در بحث بدل (جلد 1، ص 237) از دايره و در بحث مثال‌هاى نون تأكيد (جلد 2، ص 133) از جدول استفاده كرده است. وى همچنين از آيات قرآنى، احاديث نبوى، اشعار و اقوال و امثال براى توضيح قواعد نحوى استفاده كرده است (همان، ص 28 - 29).

مذهب نحوى ابوالفداء، بصرى بوده و در بسيارى از آراء، بصريون را تأييد كرده و با مبانى‌اى كه مكتب بصريون بر آن بنا شده، موافقت نموده است (همان، ص 39).

نويسنده در مباحث مختلف، بسيارى از آراء اختلافى را بدون اينكه نظر خود را ذكر كند، نقل كرده است. همچنين وى فراوان به اختلاف بين نحويون و قرّاء اشاره كرده و در تأييد يكى از طرفين، متردد شده است؛ گاه قرّاء و گاه نحويون را تأييد كرده است (همان، ص 31).

وضعيت كتاب

فهرست مطالب هريك از جلدهاى كتاب در انتهاى آن آمده است. در انتهاى جلد دوم نيز فهارس آيات به ترتيب صور قرآن كريم، احاديث نبوى، امثال و اقوال، اشعار و ارجاز، الفاظ لغوى، اعلام، قبائل، طوائف و امم، بلدان و مواضع، كتب و مصادر و مراجع آمده است.

منابع مقاله

مقدمه محقق و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب کتاب الکناش في فني النحو و الصرف در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور