جامع المقدمات (تصحیح مدرس افغانی)

جامع المقدمات
پدیدآوران	مدرس افغانی، محمد علی (مصحح و معلق)
ناشر	موسسه انتشارات هجرت
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1372 ش
چاپ	0
موضوع	زبان عربی - صرف و نحو منطق - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6141‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏2028‎‏ ‎‏1367*

جامع المقدمات مجموعه‌اى از كتاب‌هاى صرف، نحو، منطق و اخلاق اسلامى، به زبان فارسى و عربى است كه توسط استاد مدرس افغانى، در سال 1365ش، گردآورى، تصحيح و حاشيه‌نويسى شده است.

كتاب به منظور ايجاد تحول كمى و كيفى در كتب درسى سطح حوزه‌هاى علميه، تدوين گرديده است.

ساختار

كتاب با مقدمه ناشر در اشاره به انگيزه چاپ، آغاز و مطالب كه دربردارنده مجموعا پانزده كتاب مى‌باشد، در دو جلد، تنظيم شده است.

گزارش محتوا

جلد اول، نه كتاب زير را در خود جاى داده است:

«كتاب امثله»: تأليف مير سيد شريف جرجانى، كتابى است پيرامون علم صرف. اين رساله كه بسيار مختصر است، شامل يك دوره كامل صرف افعال عربى، بدون ترجمه و شرح مى‌باشد.

اين كتاب، به زبان فارسى قديم بوده و نثر آن، بسيار متفاوت با نثر امروزى است و لذا از روانى و سلاست چندانى برخوردار نيست.

در اين اثر، افعال ماضى، مستقبل، اسم فاعل، اسم مفعول، امر، نهى، جحد، نفى و استفهام، صرف گرديده است.

«شرح امثله»: اثر فارسى سيد شريف جرجانى، شرح مختصرى بر كتاب امثله است. نويسنده در اين اثر، پس از تعريف واژه‌هاى كتاب، براى آن‌ها مثال زده و سپس، قاعده ساختن هر كدام از افعال را به صورت كامل و همراه با ترجمه، بيان نموده است.

نثر اين كتاب نيز قديمى بوده و چندان سليس نيست، اما با اين حال، از نثر كتاب قبلى، كمى روان‌تر است. به عنوان مثال، نويسنده در مورد اولين صيغه ماضى، اين‌گونه توضيح داده است:

«ضرب: يعنى زد او يك مرد غايب در زمان گذشته. صيغه مفرد مذكر غايب است و از فعل ماضى صحيح و ثلاثى مجرد و معلوم. ضربَ در اصل الضرب بود، مصدر بود خواستيم كه فعل بنا كنيم الف و لام مصدرى از اولش انداختيم و راء و باء را فتحه داديم ضَرَبَ شد بر وزن فعل...». وى ساير افعال و صيغه‌ها را نيز به همين روش شرح و توضيح داده است.

«صرف مير»: صرف مير، اثر فارسى مير سيد شريف جرجانى، رساله‌اى است در صرف افعال عربى و معتلات و توضيحاتى پيرامون آن افعال. مطالب اين كتاب، در سى و يك فصل بيان شده است.

از جمله فصل‌هاى كتاب، فصلى است كه در مورد شناخت حروف اصلى و زائد مى‌باشد. مؤلف در اين فصل، چنين بيان مى‌نمايد:

«ميزان در شناخت حروف اصلى از حروف زائد، فاء، عين و لام است. پس هر حرفى كه در مقابل يكى از اين حروف ثلاثه باشد، اصلى بود چون رجل بر وزن فعل، و هر حرفى كه در مقابل اين حروف نباشد زائد بود مانند ضارب و...».

برخى از موضوعات فصول ديگر، عبارتند از: تقسيمات اسم؛ صيغه‌هاى اسم ثلاثى مجرد؛ ابواب ثلاثى مزيد؛ مصدر و غير مصدر؛ صيغه مبالغه؛ اسم مفعول؛ افعال معتل و...

«كتاب تصريف»: اثر عربى عبدالوهاب بن عباد‌الدين زنجانى، كتابى است در مورد صرف افعال عربى. مؤلف در اين كتاب، پس از تعريف تصريف، مطالب را پيرامون فعل آغاز مى‌نمايد.

كتاب در پنج فصل تنظيم شده كه هر فصل به بحث و بررسى موارد زير، اختصاص يافته است:

1. صرف افعال ثلاثى و رباعى مجرد و مزيدٌ فيه؛
2. مضاعف؛
3. معتل؛
4. حكم مهموز در ميان افعال؛
5. اسم زمان و مكان.

«شرح التصريف»: تأليف مسعود بن عمر قاضى تفتازانى، شرح و توضيح بسيار مفصلى به زبان عربى بر كتاب تصريف مى‌باشد.

نويسنده در اين شرح، سعى نموده است تا دشوارى‌هاى الفاظ مختصر كتاب تصريف را آسان نموده و ضمن برداشتن نقاب از معانى مختصر آن، الفاظ غامض و پوشيده آن را ظاهر نموده و اسرار و نكته‌هاى شيرين آن را آشكار نمايد.

«عوامل جرجانى»: اثر عربى عبدالقاهر جرجانى، كتابى است مختصر، ولى جامع و مفيد در بيان عوامل اِعراب زبان عربى.

نويسنده به نحوى بسيار زيبا و سودمند، اين عوامل را تقسيم‌بندى نموده، ضمن نام بردن از آن‌ها، به عمل هر يك، اشاره كرده است.

اين عوامل، در مجموع، صد عدد مى‌باشند كه يا لفظى هستند يا معنوى؛ لفظيه به سماعى و قياسى تقسيم مى‌شود. عوامل سماعى نود و يك عامل، قياسى هفت عامل و معنوى، دو عامل.

«عوامل منظومه»: تأليف كمال‌الدين بن حسام، رساله‌اى است پيرامون عوامل اِعراب در علم نحو كه در آن، اين عوامل، به شكلى بسيار زيبا و كاربردى، در قالب اشعارى موزون و آهنگين، به زبان فارسى، به نظم كشيده شده است. اين رساله، در يادگيرى و حفظ عوامل موثر در نحو، بسيار مفيد و سودمند مى‌باشد.

«عوامل ملا محسن»:اثر عربى ملا محسن قزوينى، كتابى است پيرامون عوامل اِعراب در زبان عربى.

شيوه تنظيم اين رساله، همان شيوه كتاب عوامل جرجانى است؛ با اين تفاوت كه مطالب آن، گسترده و جامع‌تر بوده و شواهدى كه مؤلف بكار برده، در بسيارى از موارد، با آن، متمايز است.

مؤلف، اين عوامل را با مثال و شواهدى از آيات قرآنى بيان نموده است.

«شرح عوامل فى النحو»: اثر عربى ملا نظر على گيلانى، شرحى است بر كتاب عوامل جرجانى كه مطالب و مباحث آن، بر طبق كتاب عوامل فى النحو، تنظيم گرديده است. در اين اثر، شارح مطالب را به صورت مفصل مورد بررسى قرار داده و مثال‌هايى براى وضوح و روشنى مطالب، بيان نموده است.

جلد دوم، شش كتاب زير را در خود جاى داده است:

«كتاب الكبرى فى المنطق»:اثر فارسى مير سيد شريف جرجانى، كتابى است پيرامون علم منطق كه به زبان فارسى نوشته شده است.

متن كتاب، در سى و نه فصل تنظيم شده است؛ برخى از فصول، بسيار مختصر و در چند سطر بيان شده‌اند، ولى برخى مفصل و در چند صفحه.

اولين فصل، در مورد تصديق و تصور مى‌باشد. مؤلف در اين فصل، تصديق و تصور را تعريف نموده و چنين نتيجه‌گيرى كرده است:

«علم عبارت از ادراكات بوده و منحصر است در تصور و تصديق».

در فصلى از كتاب كه پيرامون معرّف مى‌باشد، معرف به چهار دسته تقسيم شده است:

1. حد تام؛
2. حد ناقص؛
3. رسم تام؛
4. رسم ناقص.

فصل پايانى، در مورد چهار شكل قياس مى‌باشد.

«آداب المتعلمين»: اثر خواجه نصير‌الدين طوسى (672-579ق)، كتابى است در موضوع اخلاق كه به زبان عربى نوشته شده است.

اين رساله، در زمينه تعليم و تربيت، چگونگى رفتار دانش‌آموز، چگونه درس خواندن و احترام به استاد مى‌باشد.

كتاب مشتمل بر دوازده فصل بوده و موضوع فصول، عبارتند از:

ماهيت علم و برترى آن نسبت به ساير مشاغل؛ نيت دانش‌آموز مبنى بر تلاش براى رضاى خدا و نابودى جهل؛ انتخاب درس، استاد، هم‌شاگردى و رشته تحصيلى؛ جديت و همت تحصيلِ دانش‌آموز در راه كسب علم؛ اولين درس، ترتيب و مدت زمان اختصاص به آن؛ توكل دانش‌آموز؛ زمان تحصيل علم؛ فايده نصيحت و مهربانى معلم بر دانش‌آموز؛ شيوه بهره‌مندى از وقت و تلمذ نزد استاد؛پرهيزگارى؛ عوامل تقويت حافظه دانش‌آموز و موجبات فراهم آمدن و نابودى رزق و روزى.

مؤلف، اين موضوعات را بسيار زيبا شرح داده و در بيان مطالب و مباحث، به خوبى از آيات و روايات استفاده نموده است.

«الهداية فى النحو»: تألیف ابوعبدالله زيبر بن احمد، كتابى است پيرامون علم نحو كه به زبان عربى نوشته شده است.

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه، سه مقصد و يك خاتمه مى‌باشد.

مقدمه در سه فصل تنظيم گرديده كه در آن‌ها، به تعريف علم نحو، كلمه و كلام، پرداخته شده است.

مقصد اول، در مورد اسم بوده و مؤلف، پس از تعريف و تقسيم اسم، احكام مختلف آن را بيان كرده و در مقصد دوم كه پيرامون فعل مى‌باشد، مباحث جامعى پيرامون افعال مختلف بيان شده است.

مقصد سوم نيز در مورد حرف بوده و مؤلف در آن، هفده نوع از حروف را مورد بررسى قرار داده است.

صيغ مشكله: رساله‌اى مختصر مى‌باشد كه مؤلف آن ناشناخته است.

اين كتاب، در شرح برخى از صيغه‌هاى افعال خلاف قاعده مى‌باشد. مؤلف اين رساله، چگونگى تحول اين صيغه‌ها را بيان كرده و دليل صرفى آن را گفته است.

در اين رساله، بيست و پنج صيغه فعل عربى بيان شده كه چهار مورد آن، از قرآن كريم مى‌باشد.

به عنوان مثال، نويسنده در مورد فعل «تقف»، چنين نوشته است: «تقف» در قرآن مجيد، سوره بنى اسراييل: و لا تقفُ ما ليس لكَ به علم، مفرد مذكر مخاطب است از فعل مضارع، در اصل «تقفو» بود مثل تدعو، لاء ناهيه بر سرش داخل شد و آخرش را مجزوم كرد. واو حرف عله به عوض حركت از آخرش افتاد و لا تقفُ شد مثل و لا تدع كه...».

«شرح الانموذج»: اثر عربى جمال‌الدين محمد بن عبدالغنى اردبيلى، شرح و متن كتاب نحوى زمخشرى است كه جملات متن با «قال» و جملات شارح، با «اقول» آغاز مى‌شود.

كتاب، حجم نسبتا زيادى داشته و داراى مطالب مفيد و سودمندى در علم نحو است.

«كتاب الصمدية»: تأليف شيخ بهايى، اثرى جامع و مفيد، پيرامون علم نحو مى‌باشد كه به زبان عربى نوشته شده است. نويسنده اين كتاب را براى برادرش، عبدالصمد نوشته و از همين رو به اين نام، نام‌گذارى شده است.

كتاب كه بسيار موجز و فشرده ولى در عين حال، داراى مطالب با ارزش و سودمندى مى‌باشد، در پنج حديقه تنظيم شده است.

موضوع اين حدائق، عبارت است از: مقدمات؛ اسماء؛ افعال؛ جمله و توابع آن؛ مفردات.

وضعيت كتاب

فهرست نام كتب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.

اكثر كتب، داراى پاورقى بوده كه در آن‌ها، توضيحات مورد نياز، به صورت مفصل و كامل، توسط مصحح، ذكر گرديده است.

منابع مقاله

1.مقدمه و متن كتاب.

وابسته‌ها

فراید حجتیه شرح فواید صمدیه

الحدائق الندیة في شرح الفوائد الصمدیة

انيس الطالبين

جامع المقدمات (جمعی از علما)