دیوان الهی قمشه‌ای

‏دیوان الهی قمشه‎ای
پدیدآوران	الهی قمشه‌ای، مهدی (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	ديوان الهي قمشه اي ديوان حکيم الهي قمشه اي شامل نغمه الهي - نغمه حسيني - نغمه عشاق و رباعيات و مسمطات و اسرار حج نغمه لاهوت
ناشر	علميه اسلاميه
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1408ق,
موضوع	شعر فارسي - قرن 14 شعر مذهبي - قرن 14
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏RIR‎‏ ‎‏7953‎‏ ‎‏/‎‏ل‎‏78‎‏ ‎‏د‎‏9

دیوان الهی قمشه‎ای، اثر مهدی الهی قمشه‎ای، مجموعه‎ای است از اشعار وی شامل نغمه الهی، نغمه حسینی، نغمه عشاق و رباعایت و مسمطات و اسرار حج و نغمه لاهوت.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسنده آغاز شده و نویسنده مجموعه اشعار خود (غزلیات، ترکیب‎بندها و‎...) را با نام‎های خاصی، همچون: نغمه الهی، نغمه حسینی، نغمه عشاق، نغمه لاهوت و... نام‎گذاری نموده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، ضمن بیان ارزش و جایگاه دیوان حاضر، اشاره مختصری شده است به موضوعات اشعار آن.

استاد در مقدمه دوم، به ذکر نکاتی پرداخته است، از جمله آنکه در این کتاب، از اول نغمه الهی تا آخر نغمه عشاق، آنچه از کلمات می‎ و معشوق و سایر الفاظ عاشقانه در شعر مذکور است، طبق اصطلاحات اهل معرفت، ابدا نباید محمول بر معانی جسمانی و مادی پنداشت، بلکه اشاره به مقاصدی عالی‎تر از این عالم است و شاعر، گاهی با اشاره و گاهی صریح، مقصود خود را بیان نموده است.

دیوان حاضر، مجموعه گران‎باری است که پاره‎ای از درهای شاهوارش در شرح خطبه مولای متقیان در علائم پارسایان می‎باشد (نغمه الهی) و قسمت دیگرش، در ذکر حادثه جان‎گداز سرور آزادگان، امام حسین(ع) است (نغمه حسینی) و بخشی از آن، شامل قصایدی متین، حاوی پندهای نغز حکیمان و روشن‎ضمیران است و ختامش نیز با تغزلاتی وزین و عالی‎مضامین و قطعات و رباعیاتی دلپذیر صورت گرفته است (نغمه عشاق) .

اشعار‎ الهی بیشتر وصف حال خویش است:

بس در طلبت خدا خدا کردم		خود را به خدایت آشنا کردم
شب‎ها همه دامن خیالت را		تا صبح گرفتم و دعا کردم
هر مشکلی کاوفتاد‎ در‎ کارم		نفرین به رقیب بی‎حیا کردم
شاید که تو حاجتم روا سازی		من حاجت هرکه را روا کردم

همه چیز گزارش ضمیر‎ وی‎ است. او یک عاشق بوده و عمری در طلب بود. هرچه گفت برحق و برای حق گفت و هرچه نوشت برای حق بود و جز‎ از‎ حق، از هیچ‎کس انتظار پاداش نداشت‎ و به گفته خود: «پیوسته در طلب بودم و آن شور و طلب که به شناخت اوصاف پارسایان و پاک‎بازان در آغاز نغمه الهی در قصیده همام حکایت کردم، به حقیقت شرح درد‎ اشتیاقی‎ است که خود در آن ایام‎ داشتم».

اشعار وی، گیرایی و انسجام خاصی دارد؛ تناسب و وحدت بین اشعار و همچنین محور عمودی که بر بیشتر اشعارش حکم‎فرماست، خواننده را از پریشانی حاصل از ابیات پراکنده‎ بیرون‎ می‎آورد.

اگر «نغمه عشاق» را به سه بخش: الف)- توضیحات راه‎ عشق‎، حالات درونی‎ عشاق و حتی خود شاعر در راه سیر و سلوک، ب)- مواعظ و پندهایی به عوام، خفتگان و یا آغازکنندگان راه‎ سلوک، ج)- توضیحات معشوق، جلوه‎های محبوب و تجلی حق، تقسیم کنیم، متوجه‎ می‎شویم‎ که‎ نسبت اشعار توصیفات راه عشق و حالات عشاق (قسمت الف)، به دیگر قسمت‎ها بیشتر است و پس از آن قسمت‎ «ب» ‎‎قرار‎ دارد. گاهی نیز به اشعاری برمی‎خوریم که ادغامی از این سه بخش‎ است‎.

به‎عنوان مثال، نمونه‎ای از اشعار استاد در زمینه وصف حالات عشاق، راه عشق و جذبات آن به قرار زیر است:

روز و شب دل ناله بی‎اختیاری می‎کند		یاد شیرین‎روزگار وصل یاری می‎کند
دل ز عشق ماهرویی‎ شب‎ همه شب تا سحر		ناله چون بلبل ز عشق گل‎عذاری می‎کند
در قفس چندی است محبوسم ز بیداد سپهر		طایر قدسم هوای لاله‎زاری می‎کند
ذکر من شب تا سحر چون مرغ حق فریاد هوست		یاد مشکین‎زلف‎ او در شام تاری می‎کند

.

نمونه‎ای نیز از اشعار وی، در زمینه مواعظ و پندها و نصایح به قرار زیر می‎‎باشد:

بشکن‎ این قفس را و پر زن ای دل		خیمه در جهان دگر زن ای دل
تکیه بر سریر قضا کن ای دوست		پنجه‎ با‎ حریف‎ قدر زن ای دل
بر براق همت نشین و یک شب		حلقه‎ مهر و مه را به در زن ای دل
از صفای انفاس روح‎بخشت		طعنه بر نسیم سحر زن ای دل

‎.

در اشعار برخی از شاعران، دیده می‎شود که به مدد الفاظ و کلمات‎ و به‎‎صورت کنایی و رمزی، سعی در بیان ویژگی‎های محبوب را داشته و ویژگی‎های محبوب را که‎ بیشتر‎ ظاهری‎ است، بیان می‎کنند و از صفات درونی محبوب سخنی نمی‎گویند؛ درحالی‎که‎ با‎ توجه‎ به غزل زیر، الهی قمشه‎ای، ضمن بیان حسن و زیبایی محبوب، از وصال محبوب‎ که‎ بدان امید داشته است، نیز سخن می‎گوید. او معتقد است برای عاشقان بهشت‎ چیزی‎ نیست‎ جز وصال محبوب و جهنم همان فراق محبوب است و بس:

نازم آن حسن کز آن بر رخ عالم‎ خالی است		عکس هر ذره او مهر بلنداقبالی است
دیده‎ام دوش به خوابش چه‎ مبارک‎‎خوابی		زده‎ام فال به وصلش چه مبارک‎فالی است
جنت از عشرت ایام وصال ایمایی		دوزخ‎ از‎ محنت دوران فراق اجمالی است
گفتمش جوهر فرد است دهانت خندید		یعنی ای‎ خواجه‎ در این نکته هنوز اشکالی است

.

از جمله ویژگی‎های دیوان الهی قمشه‎ای، این است که اشعار آن، شباهت‎های زیادی با سروده‎های میرزا حبیب‎الله خراسانی دارد که از شاعران و عارفان بزرگ عصر خویش بوده و مدت‎ها پیش از الهی قمشه‎ای، می‎زیسته است؛ به‎گونه‎ای که برخی معتقدند، برخی ابیات الهی قمشه‎ای، تلخیصی از اشعار میرزا حبیب است؛ به‎عنوان مثال، شعر زیر از میرزا حبیب:

سال‎ها بر کف گرفتم‎ سبحه‎ صد دانه را		تا ببندم زین فسون پای دل دیوانه را
سبحه صد دانه چون کار مرا آسان نکرد		کرد باید جستجو آن‎ گوهر‎ یک‎دانه را

با این بیت از استاد الهی:

عارفان را در ره دیر و کلیسا کار نیست

عشق‎بازان را مجال سبحه و زنار نیست

تشابه زیادی دارد. همچنین‎ است‎ تشابه مضمونی این دو بیت‎ میرزا حبیب و استاد الهی:

خسرومکانتیم و به ظاهر نیازمند

درویش‎صورتیم و به معنی توانگریم

(از میرزا حبیب)

ما فرقه فقرا شاهان تاجوریم

سلطان کشور عشق بی‎تاج و بی‎کمریم

(از الهی قمشه‎ای)

چه باغ خرم و سبزی است لیک نتوان چید

گلی ز نسترن و غنچه‎ای ز یاسمنش

(از میرزا حبیب)

گل برم از باغ خار اگر بگذارد

غمزه آن گل‎عذار اگر بگذارد

(از الهی قمشه‎ای).

از‎ جهت میزان وام‎گیری و الهام‎پذیری از شاعران دیگر، می‎توان چنین گفت که غزلیات‎ الهی‎، بیشتر به غزلیات حافظ شباهت دارد، چه از نظر مضمون و چه از نظر وزن، ردیف و قافیه؛ به‎ عنوان مثال غزلی با این مطلع از الهی:

دل به‎همراه نگاهی از قفایی‎ رفت‎ رفت

وز پی چشم سیاهی دل به جایی رفت رفت

به غزلی‎ با‎ این مطلع از حافظ تشابه دارد:

گر زدست زلف مشکینت خطایی رفت رفت

ور ز‎ هندوی شما بر ما جفایی رفت رفت

و یا‎ این بیت الهی:

آن‎چنان زآتش فراقش‎ باز ‎ غرق در آب دیده‎ام که مپرس،

با این‎ شعر‎ از حافظ مناسبت دارد:

آن‎چنان‎ در هوای‎ خاک درش ‎ می‎رود‎ آب دیده‎ام که مپرس.

حافظ در مطلع غزل، عشق را دردآور دانسته و الهی، عشق‎ را‎ دارای شهد می‎داند، نه درد:

درد‎ عشقی چشیده‎ام که‎ مپرس ‎ زهر هجری چشیده‎ام که‎ مپرس.

و الهی که گویا با این نظر موافق نیست، می‎گوید‎:

شهد عشقی چشیده‎ام که‎ مپرس ‎ وصف‎ یاری شنیده‎ام‎ که‎ مپرس.

اختلاف نظر حافظ و الهی در این غزل به همین جا ختم نمی‎شود؛ زیرا‎ حافظ‎ خود را غریب راه عشقی می‎داند‎ که‎ در این‎ وادی‎ به‎ مقامی رسیده است:

همچو‎ حافظ غریب در ره عشق به مقامی رسیده‎ام که مپرس.

اما الهی خود را‎ نه‎ غریب، بلکه رفیق راه عشق معرفی‎ می‎کند:

با الهی‎ رفیق‎ وادی‎ عشق به دیاری‎ رسیده‎‎ام که مپرس.

و اما نمونه‎ای از مشابهت اوزانی اشعار الهی با مولوی:

از عقل بیزارم دلا دیوانه آن‎ یار کو مست‎ الستم جرعه‎ای زان نرگس خمار کو (الهی‎ قمشه‎‎ای) .

الهی‎ معتقد‎ به جبر بوده؛ زیرا اعتقاد داشته ما همه مستیم؛ مست شراب عشقی که از ازل به کام ما نوشانده‎اند و همین مستی حکایت از جبر دارد‎:

هرگه‎ که برگیرم قلم تا زاختیار آرم‎ رقم جز شرح جبر عشق تو ناید به تحریر ای صنم.

ما اسیر جبر عشقیم ای خرد معذور دار عاقلان مستانه گفتند اختیاری داشتیم.

به اعتقاد بیشتر مشایخ اهل تصوف و عرفان، عقل جزیی گرفتار چون و چرا و استدلال بوده، لذا از درک‎ حقیقت عاجز است؛ زیرا سیر در طریق الی الله که راه حقیقی‎ است‎، به‎ مدد عشق و تذهیب و امداد غیبی میسر است، نه عقل. اما عقل کلی (عقل عقل) که زیربنای هستی ‎‎است، والاتر از عقل جزیی بوده و آدمی با تسلط بر نفس می‎تواند بدان گام نهد و‎ به‎ مقام‎ اولیای الهی برسد. الهی نیز در اشعار خود، از عجز عقل در راه سیر و سلوک سخن می‎گوید:

آتش عشق آرزوی عقل خامم سوختی از شرارش دفتر فکرم در آب انداختی.

گوهر عقل‎ و دل و دانش نبخشی گر به عشق در هوای ماه رخساری الهی نیستی.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‎ها به توضیح برخی از واژگان متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فلاح، مرتضی؛ حسینی، رقیه، «مقایسه اشعار میرزا حبیب خراسانی و الهی قمشه‎ای»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: عرفانیات در ادب فارسی، تابستان 1394، ‎شماره 23 علمی - ‎پژوهشی (20 صفحه، ‎از 89 تا 108)، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1119177/