مناهج اليقين في أصول‌الدين

مناهج الیقین في أصول الدین
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) جعفری، یعقوب (محقق)
ناشر	منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة، دار الأسوة للطباعة و النشر
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1415 ق
چاپ	1
موضوع	کلام شیعه امامیه - قرن 8ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏210‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏م‎‏8‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مناهج اليقين في أصول‌الدين، كتابى است جامع و استدلالى كه به صورت تفصيلى به بحث و نظر در مسائل كلامى پرداخته است. اين كتاب را مى‌توان بهترين كتاب كلامى علامه حلى شمرد. چنانكه او خود در كشف المراد و ديگر كتبش به اين كتاب ارجاع مى‌دهد.

نهاية المرام گرچه مفصل‌ترين و عميق‌ترين كتاب كلامى علامه حلى است؛ اما از آن جا كه تمام نسخ موجود اين كتاب ناقص است و مباحث آن فراتر از مسائل امور عامه نمى‌رود، لذا مى‌توان مناهج اليقين را كه جامع همۀ مسائل كلامى است بر آن ترجيح داد. اين كتاب برخلاف كشف المراد و انوار الملكوت كه شرحى بر كتب ديگران مى‌باشد، تألیفى است مستقل. او اين كتاب را در سال 680 باتمام رساند.

ساختار و گزارش محتوا

به طور كلى كتاب از يك مقدمۀ مختصر و 12 منهج تشكيل يافته است كه تفصيل آن در ذيل مى‌آيد:

المنهج الاول فى تقسيم المعلومات: مؤلف در اين منهج، معلومات را از دو جهت تقسيم مى‌كند.

او يك بار معلوم را از جهت وجوب و امكان و امتناع تقسيم كرده و بار ديگر از حيث وجود و عدم تقسيم مى‌كند.

المنهج الثانى فى تقسيم الموجودات: مؤلف در اين منهج، ابتداء موجودات را طبق نظر متكلمين تقسيم مى‌كند و مى‌گويد موجودات يا قديم هستند و يا حادث. سپس او موجود حادث را به جوهر و عرض تقسيم مى‌كند و به مباحث پيرامون جواهر و اعراض مى‌پردازد.

مباحث مربوط به اجسام، حركت و كيفيات. او اعراض را در اين جا طبق نظر متكلمين 19 عرض مى‌داند. مؤلف در مقصد دوم، موجودات را طبق نظر حكماء تقسيم مى‌كند و آن را نسبت مى‌دهد به اوائل. او موجود را تقسيم مى‌كند به واجب و ممكن؛ ممكن را به جوهر و عرض، جوهر را به ماده، صورت، جسم، نفس و عقل؛ عرض را به اعراض 9 گانه.

المنهج الثالث فى احكام الموجودات: مؤلف در اين منهج 4 مبحث دارد. مبحث علت و معلول، واحد و كثير، تماثل و اختلاف و تضاد، كلى و جزئى.

المنهج الرابع فى اثبات واجب‌الوجود تعالى و بيان صفاته: در اين منهج كه از سيزده مبحث تشكيل يافته، مؤلف ابتداء دور و تسلسل را باطل كرده و وجود خداوند را اثبات مى‌كند. سپس به بيان صفات ثبوتيه حضرت حق جل جلاله مى‌پردازد.

المنهج الخامس فى ما يستحيل عليه تعالى: اين منهج از 15 مبحث تشكيل يافته است. مؤلف در هرمبحثى به بيان يكى از صفات سلبيۀ حضرت بارى تعالى مى‌پردازد.

صفاتى؛ همچون مركب نبودن، متحيز نبودن، محل نداشتن، جهت نداشتن، اتحاد نداشتن با غير، محل حوادث نبودن، مرئى نبودن و...

المنهج السادس فى العدل: مؤلف در اين منهج طى 10 مبحث، مسائل مربوط به عدل را بيان مى‌كند. مباحثى كه در اين منهج مطرح شده، عبارت است از: اقسام فعل، فاعل بودن انسان، محال بودن فعل قبيح از خداوند، تكليف، لطف، ألم، عوض، آجال، ارزاق و اسعار و اصلح.

المنهج السابع فى النبوة: مؤلف طى 9 مبحث، ابتداء نبوت را تعريف كرده، امكان آن را اثبات سپس وجوب بعثت را اثبات مى‌كند. سپس به نبوت خاصه و اثبات نبوت حضرت ختمى مرتبت(ص) پرداخته و معجزۀ آن حضرت؛ يعنى قرآن و علت اعجاز آن را بيان مى‌كند. او بخشى از مباحث نبوت عامه؛ همچون عصمت و افضل بودن انبياء(ع) از ملائكه و كرامات را در مباحث پايانى اين بخش مى‌آورد.

المنهج الثامن فى الامامة: اين منهج از 9 بحث حول تعريف امامت، عصمت امام، وجوب منصوص بودن امام، افضل بودن امام و مسائل مربوط به امامت ائمه اثنی‌عشر تشكيل يافته است.

المنهج التاسع فى المعاد: اين منهج از 3 بحث تشكيل يافته است. مؤلف ابتداء امكان معاد و سپس وجوب آن را اثبات مى‌كنند. بعد به بيان آراء بعضى از اقدمين حول معاد مى‌پردازد.

المنهج العاشر فى الوعد و الوعيد: مؤلف در اين منهج طى يك مقدمه و پنج بحث به مسائل مربوط به وعد و وعيد؛ همچون ثواب و عقاب، احباط و تكفير، انقطاع عقاب فاسق، توبه و شفاعت مى‌پردازد.

المنهج الحادى عشر فى الاسماء و الاحكام: در اين منهج مؤلف مباحث مربوط به ايمان و كفر را بيان مى‌كند.

المنهج الثانى عشر فى الامر بالمعروف و النهى عن المنكر: اين منهج به تعريف امر به معروف و نهى از منكر و اثبات وجوب آنها اختصاص يافته است.

ويژگى‌ها و معايب كتاب

1. اهميت كتاب: همچنانكه گفته شد، اين كتاب در بين آثار مؤلف از برجستگى خاصى برخوردار است. از اين رو هم او و هم ديگر متكلمين بر اين كتاب استناد كرده‌اند و علامه مجلسى اين كتاب را يكى از منابع بحار معرفى مى‌كند.
2. جمع بين حكماء و متكلمين: مؤلف در اين كتاب بين شيوۀ متكلمين و حكماء جمع مى‌كند. او در بحث اعراض ابتداء برطبق نظر متكلمين اعراض را 19 تا مى‌داند و در بحث از آنها همچون متكلمين سخن مى‌گويد. سپس اعراض را برطبق نظر حكماء به 9 عرض تقسيم كرده و مباحثى را كه نتوانسته در تقسيم نخست بيان كند در ذيل تقسيم دوم مطرح مى‌كند.
3. عصمت حضرت فاطمه(س): يكى از اعتقادات شيعه عصمت حضرت صديقه(س) مى‌باشد. مؤلف در ذيل مباحث امامت طى مسأله‌اى عصمت آن حضرت را اثبات مى‌كنند. ايشان براى اثبات عصمت حضرت زهرا(س) به آيۀ تطهير و حديث «فاطمة بضعة منى...» استناد مى‌كنند.
4. صريح نبودن نظرات و آراء مؤلف: يكى از مشكلات اين كتاب روشن نبودن آراء مؤلف مى‌باشد. مؤلف افكار و آراء ديگران را بيان كرده و گاه به بعضى از آنها انتقاد مى‌كند، اما مشخص نمى‌كند كه نظر خود او در مسأله چه مى‌باشد.

نسخه‌شناسى

اين كتاب براى اولين‌بار در سال 1415ق توسط انتشارات دار الاسوه للطباعة و النشر در قم، با تحقيقات يعقوب حصفرى مراغى به چاپ رسيده است.

اين كتاب در 605 صفحه و به صورت وزيرى طبع شده است. كتاب داراى دو مقدمه است، مقدمه‌اى از طرف انتشارات در مورد شخصيت علامه حلى و مقدمه‌اى كوتاه از محقق در مورد كتاب. در خاتمۀ كتاب تراجم اعلام و فرقى كه اسمشان در متن كتاب آمده بيان شده است.

كتاب داراى فهرست مصطلحات كلامى، فهرست اعلام، فهرست كتب، فهرست قبائل و فرق و فهرست اماكن مى‌باشد.

متأسفانه اين كتاب فهرست مطالب ندارد و فقدان فهرست مطالب در مثل اين كتاب كه صدها مسأله در آن طرح شده است كار را براى مخاطبين مشكل كرده است.