الاقتصاد الهادي إلی طريق الرشاد

الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد
پدیدآوران	طوسی، محمد بن حسن (نويسنده)
ناشر	مکتبة چهل ستون العامة و مدرستها
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1400 ‌‎ق
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الاقتصاد الهادي إلی طريق الرشاد تألیف ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى، معروف به شيخ الطائفة، شيخ طوسى (م 460 ق).

كتاب «الاقتصاد فيما يجب على العباد» از تأليفات مهم شيخ طوسى «قده» است اين كتاب با وجود حجم كم، شامل مباحث مهمى از علم كلام و فقه مى‌باشد و به دليل اهميت آن از مصادر كتاب‌هاى بحار الأنوار و السرائر مى‌باشد. (بحار الأنوار ج /6 48، ج /37 183، ج /82 26، ج /88 336، ج /85 140 و السرائر به نقلى از الينابيع الفقهية ج /2 528، /4 689، 731).

مطالب

مباحث كتاب به طور كلى در دو بخش كلام و فقه تقسيم شده است.

در قسمت اوّل، دو اصل توحيد و عدالت بررسى شده است كه در ضمن مسألۀ عدل، اصول نبوت، امامت و معاد نيز مطرح شده است.

در قسمت دوم، كتاب‌هاى پنج‌گانۀ صلاة، صوم، زكاة، حج، جهاد مطرح شده است.

قسمت فقه كتاب بصورت فقه موجز و رساله‌هاى متداول نوشته شده و آنچنان كه مؤلف در مقدمه و انتهاى كتاب مى‌نويسد سعى نموده كه در نهايت اختصار، مسائل اساسى و مورد نياز شامل واجبات، محرمات، مستحبات، مكروهات، مقدمات، اجزاء و شرايط و مبطلات هر يك از اين عبادات را در قالبى بسيار منظم بيان نمايد.

انگيزۀ تأليف

وى در مورد غرض از تأليف كتاب در مقدمۀ آن مى‌نويسد: الغرض هنا ذكر ما لا بدّ منه على كلّ حال.

هم‌چنان كه از نام كتاب و معناى كلمۀ «اقتصاد» مشخص شده است اين نوع از فقه مختصر، نوعى از فقه داراى اعتدال است كه بدور از افراط و تفريط، خواننده به آسانى و بدون دشوارى و در سريع‌ترين زمان احكام شرعى مورد نياز خود را فرا گرفته و به آن عمل مى‌نمايد.

شيخ طوسى اين كتاب را به احتمال بسيار زياد به درخواست شيخ عبدالعزيز بن براج (م 481 ق) تأليف نموده است و در مقدمۀ آن مى‌نويسد:

من اين كتاب را به درخواست شيخ بزرگوار كه خداوند عمر ايشان را طولانى گرداند نوشتم كه شامل مباحثى است كه اعتقاد و عمل و حركت در مسير آنها بر همگان واجب است.

در مورد قسمت فقه آن مى‌نويسد: در بخش دوم كتاب، عباداتى كه انجام آنها نيز بر همه واجب است را به طور خلاصه آورده‌ام زيرا كتاب‌هايى كه در اصول عقائد و احكام شرعى نگاشته شده‌اند فراوانند. ولى يا بسيار طولانى و مفصل مى‌باشند و يا بسيار خلاصه، كه از رساندن مقصود ناتوانند.

تاريخ تأليف

با توجه به اين كه اين كتاب پس از كتاب‌هاى النهاية، المبسوط، المفصح في الإمامة، تلخيص الشافي و بسيارى از كتب ديگر شيخ طوسى نوشته شده است و از طرفى در مباحث آخر فصل امامت در مسألۀ غيبت امام زمان عجل الله تعالى في فرجه تفصيل اين مطالب را به كتاب «تلخيص الشافي» ارجاع داده است و به كتاب «الغيبة» كه در سال 447ق تأليف شده، ارجاع نداده است بنابراين احتمالا اين كتاب بين سال‌هاى 440 تا 447ق تأليف شده است.

تاريخ انتشار

اين كتاب اولين بار توسط آقاى حسين سعيد تهرانى پس از ارتحال آیت‌الله حسين حلى (م 1375 ق) استاد وى، توسط انتشارات كتابخانۀ جامع چهل‌ستون در تهران انتشار يافته است. تجديد چاپ اين كتاب توسط چاپخانۀ خيام در قم در سال 1400ق انجام شده است.

نسخه‌ها

در الذريعة به سه نسخه از كتاب اشاره نموده است كه عبارتند از:

1. نسخۀ متعلّق به شيخ محمدحسین بن محمد قاسم قمشه‌اى نجفى (م 1336 ق) صاحب كتاب «أدلة الرشاد في شرح نجاة العباد» كه در سال 1281 اين كتاب توسط ملا مهدى قمشه‌اى (م 1281 ق) وقف شده است.
2. نسخۀ شيخ هادى آل کاشف‎الغطاء (م 1361 ق).
3. نسخۀ سيد محمدباقربن سيد محمد بن سيد محمد كاظم يزدى (الذريعة ج /2 269، 270).

در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» (صفحات 77 و 78) به 8 نسخۀ خطى اشاره شده است كه متعلّق به كتابخانه‌هاى: دانشگاه تهران، دانشگاه شهيد بهشتى، اميرالمؤمنين حكيم، دار الكتب، آیت‌الله مرعشى نجفى «قده»، لوس آنجلس، و آستان قدس رضوى مى‌باشد.

نسخه‌هاى معتبر

در چاپ كتاب از دو نسخۀ خطى استفاده شده است كه يكى متعلّق به كتابخانۀ جامع چهل‌ستون در تهران است. اين نسخه به خط عبدالمجيد بن مظفر بن مخزوم توبلى كورى مربوط به سال 1046ق است كه با رمز (ج) مشخص شده است.

نسخۀ ديگر متعلّق به كتابخانۀ علامۀ محقق سيد محمد على روضاتى در اصفهان است. اين نسخه در ضمن مجموعۀ كتاب‌هايى است كه به خط سيد محمد زين‌العابدين موسوى و مربوط به سال 1267ق است و با رمز (ر) مشخص شده است.

اگر چه نسخ خطى مورد استفاده در چاپ كتاب داراى خطا، تصحيف و تحريف زيادى بوده‌اند اما مصحح كتاب به دليل جلوگيرى از زياد شدن حجم كتاب از ذكر آنان خوددارى نموده و فقط آدرس آيات قرآن كريم را ذكر نموده و مصادر احاديث و روايات آن را ذكر ننموده است.

ويژگى‌ها

همان طور كه مؤلف در پايان قسمت كلامى كتاب نوشته، وى سعى نموده در پيروى از خواستۀ ابن البراج (م 481 ق) كتابى را تأليف نمايد كه با رعايت اعتدال از تفصيل يا ايجاز مطالب خوددارى نموده و مطالب كتاب را در حدى كه خواننده بناچار نيازمند آن است، بيان نمايد.

بنابراين در قسمت كلامى كتاب، تفصيل مطالب آن را به كتاب‌هاى شرح الجمل (يا تمهيد الأصول) تلخيص الشافي، المفصح في الإمامة و در مباحث فقهى تفصيل آن را به كتاب‌هاى النهاية، مصباح المتهجد، المبسوط ارجاع داده است. (صفحات 37، 57، 215، 222، 226، 275، 302، 316).

با اين حال گاهى مؤلف براى اثبات نظريات خود به روايات و يا قول اصحاب استناد نموده است و گاهى نيز مثل بحث استحقاق عقاب براى كافى در مباحث كلامى به اجماع استناد نموده است و يا اين كه به بعضى از مباحث اصولى مثل حجيت خبر واحد استناد نموده است كه تفصيل آن را به كتاب اصول فقه، احتمالا كتاب العدة ارجاع داده است. (صفحات 253، 267، 133، 188).

از خصوصيت چاپ كتاب موجود اين كه از نسخه‌هاى پر غلطى استفاده شده و فقط در موارد ضرورى به غلطهاى آن اشاره شده است و تصحيح ساير موارد نيز به چاپ‌هاى بعدى محول شده است.

اگر چه كتاب المبسوط پس از الجمل و العقود نوشته شده است و از طرفى سبك تأليف قسمت عبادات كتاب الاقتصاد و كتاب الجمل و العقود كاملا شبيه به هم مى‌باشد با اين حال در قسمت عبادات كتاب به نام الجمل و العقود اصلا ذكر نشده است و هيچ مطلبى نيز از آن ذكر نشده است.

منابع مقاله

- الذريعة/2 269، 270

- أعيان الشيعة /9 165

- معالم العلماء 114

- روضات الجنات/6 216

- فوائد رضويه 470

- لولؤ البحرين 252 - 254