إحياء الملوك

احیاء الملوک

نام کتاب	احیاء الملوک
نام های دیگر کتاب	تاریخ سیستان احیاء الملوک: تاریخ سیستان از ادوار باستانی تا سال 1027 هجری قمری
پدیدآورندگان	شاه‌ حسین‌ بن‌ غیاث‌الدین‌ محمد (نويسنده) ستوده، منوچهر (محقق)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2029‎‏ ‎‏/‎‏ی‎‏85‎‏ ‎‏ش‎‏2
موضوع	سیستان - تاریخ نثر فارسی - قرن 10ق.
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1383 هـ.ش
کد اتوماسیون	11500

معرفى اجمالى

"احياء الملوك"، كتابى به زبان فارسى متضمن تاريخ سيستان از قديم‌ترين روزگاران تا سال 1028 تاليف ملك شاه حسين بن ملك غياث‌الدين محمد بن ملك محمود سيستانى، از شاه‌زادگان و اميران سيستانى اوايل قرن يازدهم هجرى، معاصر صفويه، وى خود را از اعقاب صفاريان به شمار آورده است. اثر او در 1027 مقارن پادشاهى شاه عباس اول، نوشته شده و در آن، حوادث تاريخ كه در سيستان روى داده، به تفصيل تمام گزارش و بعدها شرح وقايع سال 1028 بر آن افزوده شده است.

ساختار

احياء الملوك، حاوى يك مقدمه، سه فصل و خاتمه است. مقدمه در بيان حال دانشمندان، راويان حديث، مفسران، زاهدان و شاعران نامدار سيستان و نسب پادشاهان آن جا و برخى غرايب و عجايب آن سرزمين است. فصل اول در ذكر گروهى است كه از زمان بناى سيستان تا ظهور اسلام در آنجا لواى بزرگى برافراخته‌اند و احوال برخى از امراى عرب كه در آن جا حكومت داشته‌اند. در ضمن اين فصل؛ مشتمل است بر تاريخ افسانه‌اى سيستان و بيشتر ماخوذ از تاريخ سيستان.

فصل دوم، در وقايع حالات اولاد كسرى است كه پس از استيصال عجم و دولت اسلامى به سيستان آمده‌اند و ظهور صفاريان تا زمان ملك قطب‌الدين محمد ثالث، فصل سوم از مزمان ملك قطب‌الدين محمد است تا عصر مولف و تاريخ ختم تاليف كتاب؛ يعنى سال 1028ه.ق خاتمه در شرح وقايعى است كه مولف خود عينا و شخصا مشاهده كرده و به ضبط دقيق آنها پرداخته است.

گزارش محتوا

بخش عمده و بيشتر محتويات اين تاريخ؛ شامل شرح تفصيلى وقايع سيستان از روزگار پس از مرگ اميرتيمور گوركان تار عصر مولف است. در اين كتاب، نامى بيش از 125 نام آمده كه اغلب خود را از اولاد ساسان و نسل انوشيروان مى‌دانستند.

در تاريخ سيستان كتب متعددى تا عصر ملك حسين تاليف شده، ليكن بيشتر آنها، به جز كتاب مشهور تاريخ سيستان از مولفى ناشناخته، كه در حدود سال 700 پديد آمد در دسترس مولف نبوده‌اند. از اين رو، بسيارى از مطالب اثر او از همان تاريخ سيستان اقتباس شده است. برخى از منابع و ماخذى كه مولف از آنها بهره برده، امروز در دست نيست، از جمله آنها كتاب‌هايى است مخصوص به تاريخ سيستان كه نام برخى ذيل آورده مى‌شود: تاريخ سيستان به زبان عربى از ابوعبدالله از راويان ثقه حديث و ترجمه فارسى آن، اثر ابومحمد، كه در زمان شاه قطب‌الدين على صورت گرفته است. تاريخ سيستان نوشته اميرفاضل امير محمد امير مبارز جد مادرى مولف، تاريخ سيستان از محمود يوسف اصفهانى، مولف از برخى تواريخ عمومى چون تاريخ گزيده حمدالله مستوفى، ترجمه تاريخ يمينى، جهان آراى قاضى احمد غفارى، بهمن نامه، حبيب السير و چند كتاب ديگر نيز بهره برده است.

بدين قرار احياء الملوك متضمن مباحثى در تاريخ سيستان است كه بخشى از آنها منحصر به آن است. از جمله حوادث عصر مولف متضمن اطلاعات فراوان و گرانبهايى از سيستان آن دوره به ويژه در باب طبقات مردم، از ميرزايان، ياران، منشيان، كتابداران، سرخيلان، سادات، حقه بازان، خيال بازان، شبگردان، قصه خوانان، كشتى‌گيران، معركه آرايان و ساير اقشار اجتماعى سيستان، همچنين آگاهى‌هايى در باب زندگى اقتصادى مردم سيستان به خصوص در هنگامه پريشانى و عسرت و سختى ناشى از حمله ازبكان.

مولف، با موشكافى و دقت، بسياراى از مسائل ناشناخته مربوط به تاريخ ايران دراين دوره‌ها را با ذكر جزئيات شرح داده است. البته، ديدگاه او در گزارش حوادث عصرى؛ همانند اغلب مورخان خالى از اغراض خاص نيست. به خصوص در مواردى كه قضايا به شخص خود او مربوط مى‌شود، قضاوتش گاه يك جانبه است و بايد با احتياط تلقى شود. مولف در ضبط سنوات گاه دچار اشتباه شده، مثلا سال مرگ شاه طهماسب را 983ه.ق نوشته است. نثر احياء الملوك پيراسته و روان نيست. هدف او هم نوشتن تاريخ بود، به رغم آشنايى با فنون ادبى، در قيد آراستن نشر كتاب نبوده است.

از احياء الملوك تنها يك نسخه خطى بر جاى مانده كه در كتابخانه موزه بريتانيا نگهدارى مى‌شود.

وضعيت كتاب

مصحح كتاب آقاى منوچهر ستوده، مقدمه مفصلى بر كتاب نوشته و حواشى و تعليقاتى به انتهاى آن افزوده و بسيارى از مشكلات متن را گشوده است.

در پايان كتاب فهرست‌هاى متعدد؛ از جمله براى آيات، احاديث و كلمات قصار، سلسله‌ها، ايلات، طوايف، تيره‌ها، طبقات اجتماعى، لغات و اصطلاحات، سنوات مذكور در متن آمده است.

منابع

1- احياء الملوك (معرفى و نقد كتاب)، مجله راهنماى كتاب، سال نهم شماره 5.

2- فرهنگ آثار ايرانى.- اسلامى.