تحرير الأحكام

تحریر الأحکام
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده)
ناشر	موسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث
مکان نشر	قم - ایران
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 8ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ت‎‏3‎‏ ‎‏1300
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ابومنصور، جمال‌الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى، معروف به علامۀ حلّى (م 726 ق).

«تحرير الأحكام»، «تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة (خطبۀ كتاب، الخلاصة، 45).

كتاب تحرير الأحكام از آثار مهم فقهى قدماء و از گنجينه‌هاى با ارزش بجاى مانده از علامۀ حلى «قده» مى‌باشد. اين كتاب كه يك دوره كامل فقه از كتاب طهارت تا ديات است به سبك فقه فتوايى نوشته شده و از نظر كثرت فروعات فقهى و فراگيرى مسائل مطرح شده در آن كم‌نظير بوده تا جايى كه حدود چهل هزار مسألۀ فقهى را در بر دارد. (خطبه كتاب، الخلاصة، 45).

سبك نگارش

در خطبۀ كتاب آمده است: إنما اقتصرنا في هذا الكتاب على مجرد الفتاوى لا غير.

هم‌چنين در كتاب الخلاصة علامه نوشته شده است: كتاب تحرير الأحكام على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره. (الخلاصة، 45، روضات الجنات /2 271).

اگر چه اين كتاب نظير قواعد الأحكام به سبك فتوايى تأليف شده امّا گاهى با طرح نظريات و فتاواى فقهاى عظام به سبك فقه استدلالى و در موارد نادرى نيز به سبك فقه مقارنه‌اى مباحثى در آن مطرح شده است.

از نظر ايجاز و اختصار نيز اين كتاب، نسبت به تبصرة المتعلّمين و إرشاد الأذهان مفصل‌تر و نسبت به تذكرة الفقهاء، منتهى المطلب و مختلف الشيعة مختصرتر مى‌باشد.

علامۀ حلى در پايان كتاب اين گونه نوشته است: فهذا آخر ما أخذناه في هذا الكتاب و هو قيم يعرض طالب التوسط في هذا الفن.

اگر چه اين كتاب از نظر شهرت و شروح و حواشى به كتاب مهم و مشهور قواعد الأحكام نمى‌رسد اما از نظر دستيابى آسان به فروعات فقهى همراه با اختصار و ايجاز كم نظير بوده و فقهاى بعد از علاّمه در موارد زيادى به اين كتاب استناد نموده‌اند.

مؤلف در خطبۀ كتاب در ارجاع تفصيل مطالب مطرح شده به كتاب‌هاى تذكرة الفقهاء و منتهى المطلب اين گونه آورده است:

فإن هذا الكتاب الموسوم بتحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة قد جمعنا فيه معظم المسائل الفقهية و أوردنا فيه أكثر المطالب التكليفية الشرعيّة الفرعيّة من غير تطويل بذكر حجّة و دليل إذ جعلنا ذلك موكولا إلى كتابنا الموسوم بمنتهى المطلب في تحقيق المذهب فإنه قد شمل المسائل أصولها و فروعها و ذكر الخلاف الواقع بين المسلمين إلاّ ما شذ.

و در پايان كتاب نيز مى‌نويسد: و من أراد الإطالة فعليه بكتابنا الموسوم بتذكرة الفقهاء الجامع الأصول المسائل و فروعها مع إشارة وجيزة إلى وجوهها و ذكر الخلاف الواقع بين العلماء و إيراد ما بلغناه من كلام الفضلاء و من أراد الغاية و قصد النهاية فعليه بكتابنا الموسوم بمنتهى المطلب في تحقيق المذهب.

تاريخ تأليف

با توجه به نسخه‌اى كه در الذريعة به آن اشاره شده است تاريخ پايان تأليف كتاب سال 690ق است. (الذريعة/3 379).

البته نسخه‌هايى نيز مربوط به سال‌هاى 697ق و 699ق در مقدمۀ ناشر «إرشاد الأذهان» و كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» ذكر شده‌اند. (إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر، چاپ جامعۀ مدرسين، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119).

تذكر

اگر چه در خطبۀ كتاب و پايان كتاب تفصيل مباحث، به كتاب‌هاى «منتهى المطلب» و «تذكرة الفقهاء» ارجاع داده شده است. امّا با توجه به اين كه كتاب اول بين سال‌هاى 680 تا 693 و كتاب دوّم بين سال‌هاى 701 تا 725 تأليف شده است، اين ارجاع صحيح نمى‌باشد.

بنابراين بايد اين طور فرض نمود كه يا علامۀ حلّى از آغاز نگارش تحرير الأحكام در حال تأليف دو كتاب مذكور بوده است و يا اين كه با اين فرض كه بعدها آن كتاب‌ها در كنار تحرير الأحكام مورد استفاده واقع خواهند شد تفصيل مطالب به آنها ارجاع شده است.

تاريخ چاپ

آنچنان كه در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه و پايان كتاب موجود ذكر شده است، كتاب در سال 1314ق چاپ شده است. در پايان قسمت سوّم يعنى ايقاعات، سال چاپ آن قسمت را 1315ق ذكر نموده است. (مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119، تحرير الأحكام، 122).

اين كتاب توسط مؤسسۀ چاپ و نشر طوس و به وسيلۀ مؤسسۀ آل البيت عليهم‌السلام چاپ شده است.

نسخه‌ها

در الذريعة به دو نسخه كه يكى مربوط به سال 699ق و متعلق به كتابخانۀ شيخ‌الاسلام در زنجان است و ديگرى نسخه‌اى كه به خط شاگرد علاّمۀ حلّى، شيخ محمود بن محمد بن يار مربوط به سال 723ق و متعلّق به كتابخانۀ شيخ حاج ميرزا ابوالفضل تهرانى بوده است، اشاره نموده است.

و سپس به تعدادى از نسخه‌ها كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده: و في الخزانة الرضويّة عدّة نسخ منها بخطوط العلماء و إجازات مشايخهم له كما في فهرستها المطبوع. (الذريعة/1 178، /3 379).

در مستدركات أعيان الشيعة نيز به نسخه‌اى به خط حسن بن حسين، مربوط به سال 728ق كه در سال 729ق با نسخۀ علامۀ حلّى مقابله شده است اشاره نموده است. (مستدركات أعيان /6 139).

در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به 13 نسخه اشاره شده است (مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 119).

در مقدمۀ ناشر از كتاب إرشاد الأذهان، چاپ جامعۀ مدرسين نيز به 7 نسخه اشاره نموده كه قديمى‌ترين آنان، نسخه‌هاى متعلّق به:

كتابخانۀ مدرسۀ سلطانيۀ كاشان، مربوط به سال 697 ق

دانشكدۀ ادبيات، مربوط به سال 699 ق

كتابخانۀ سيد عبدالعظيم در شهر رى متعلّق به سال 721 ق

كتابخانۀ دانشكدۀ الهيات از دانشگاه فردوسى در مشهد، مربوط به سال 724ق مى‌باشد. (إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر، صفحۀ 80).

نسخه‌هاى معتبر

از آنجايى كه در چاپ سنگى قديمى كتاب، مقدمۀ ناشر وجود ندارد، از نسخه‌هايى كه در چاپ كتاب موجود استفاده شده اطلاعى در دست نيست.

تقسيم مطالب

كتاب، شامل يك مقدمه و 4 قاعده مى‌باشد كه هر قاعده به كتاب‌هاى متعدد و هر كتاب به فصول مختلف تقسيم مى‌شوند.

اين كتاب از دو مجلد و 4 قسمت تشكيل شده است.

- مجلد اوّل تا آخر معاملات، صفحۀ 311 و شامل 2 قاعده است.

- و مجلد دوم بقيۀ آن را تشكيل مى‌دهد.

مقدمه، شامل 8 فصل است كه به تعريف فقه، فضيلت علم، حقوق عالم و فضيلت يادگيرى و آموزش علم فقه پرداخته است.

قاعدۀ اول: عبادات، تا صفحۀ 158 از مجلد اوّل و شامل 6 كتاب است كه عبارتند از:

طهارة، صلاة، زكاة، صوم، حج، جهاد.

قاعدۀ دوم: معاملات، بقيۀ مجلد اول تا صفحۀ 51 از مجلد دوّم و شامل 5 كتاب است كه عبارتند از:

متاجر، ديون و توابع آن، اجاره و توابع آن، وديعه و توابع آن، هبات و توابع آن، نكاح.

قاعدۀ سوم: ايقاعات، تا صفحۀ 122 از مجلد دوّم و شامل 4 كتاب است كه عبارتند از:

فراق، عتق و توابع آن، أيمان و توابع آن، إقرار.

قاعدۀ چهارم: احكام، تا صفحۀ 281 از مجلد دوم و شامل 11 كتاب است كه عبارتند از:

لقطه، احياء موات، غصب، شفعه، صيد و ذبائح، ميراث، قضاء، شهادات، حدود، جنايات، ديات.

تذكر

بعضى از كتاب‌هاى فقهى در ضمن ساير كتاب‌ها مطرح شده‌اند كه عبارتند از:

كتاب خمس، در ضمن كتاب زكاة

كتاب‌هاى قرض، رهن، مفلس، حجر، ضمان، صلح، وكالت، در ضمن كتاب ديون

كتاب‌هاى مزارعه، مساقاة، سبق و رمايه، در ضمن كتاب اجاره

كتاب‌هاى عاريه، شركت، قراض (جعاله)، در ضمن كتاب وديعه

كتاب‌هاى وقف، سكنى و حبس و صدقات، وصايا، در ضمن كتاب هبات.

كتاب‌هاى طلاق، خلع و مباراة، ظهار، ايلاء، لعان، عده، در ضمن كتاب فراق

كتاب‌هاى تدبير، كتابة، امهات و اولاد، در ضمن كتاب عتق.

كتاب‌هاى نذر و كفارات، در ضمن كتاب ايمان.

قابل ذكر است كه كتاب شفعه كه در ساير كتاب‌هاى مؤلف در ضمن كتاب البيع (تجارات) مطرح مى‌شد در تحرير الأحكام در ضمن قاعدۀ احكام و بصورت مستقل آورده شده است.

گفتار بزرگان

أمل الآمل: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة حسن جيد استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره. (أمل الآمل /2 82).

الخلاصة: كتاب تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة استخرجنا فيه فروعا لم نسبق إليها مع اختصاره. (الخلاصة، 45).

الذريعة: تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإماميّة في تمام الفقه لآیت‌الله العلاّمة المتوفى سنة 726 ق، اقتصر فيه على مجرد الفتوى و ترك الاستدلال استوعب الفروع و الجزئيات حتى أنّه احصيت مسائله فبلغت أربعين ألف مسألة رتّبها على ترتيب كتب الفقه. (الذريعة/3 378).

أعيان الشيعة: تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة أربعة مجلدات في الفقه كله مطبوع في مجلّد واحد. (أعيان الشيعة /5 403).

و در جاى ديگر: له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة و أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير. (أعيان الشيعة /5 397).

فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا و أتاه من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذرة و غواص بحره و له فيها اثنی‌عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء هي منتهى المطلب في تحقيق المذهب خرج منه تمام العبادات...

تحرير الأحكام الشرعيّة على مذهب الإماميّة تام... و أوّل ما صنّفه من هذه الكتب كتاب المنتهى و آخرها المختلف و أحسنها و أدقها و أمتنها القواعد و أنفعها للمستدل المختلف و المنتهى و التذكرة و أكثرها مسائل و أقربها للمتناول كتاب التحرير. (فوائد رضويه، 126).

حاشية لؤلؤ البحرين: علامۀ بزرگ سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير. (لؤلؤ البحرين /210 211).

حواشى و شروح

1 - حاشيۀ شيخ زين‌الدين على بن حسن بن محمد استرآبادى (م 837 ق) (الذريعة/6 32).

2 - حاشيۀ محقق ثانى

شيخ نور‌الدين على بن حسين بن عبدالعالى كركى (م 940 ق) (الذريعة/6 32).

3 - شرح تحرير الأحكام

تأليف بعض الأعلام (الذريعة/13 141).

4 - مستقصى المرام في شرح تحرير الأحكام

تأليف شيخ محمدحسن بن محمد جعفر استرآبادى شريعتمدار (م 1318 ق) (الذريعة/21 13).

منابع مقاله

1 - الخلاصة، 45

2 - الإجازة، 156

3 - بحار الأنوار /107 52، /1 17

4 - أمل الآمل /2 82

5 - رياض العلماء /1 372

6 - أعيان /5 403، 397

7 - الذريعة/3 378، 379، /6 32، /13 141

8 - روضات الجنات /2 272

9 - لؤلؤ البحرين /210 211

10 - فوائد رضويه، 126