بصائر ذوي التمييز في لطائف الكتاب العزيز

بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز

نام کتاب	بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏82‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏9‎‏ب‎‏6
موضوع	قرآن - مسایل لغوی
ناشر	جمهوریة مصر العربية، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامية
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1416 ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE10609AUTOMATIONCODE

بصائر ذوي التميز في لطائف الكتاب العزيز اثر مجدالدين محمد بن يعقوب فيروزآبادى (متوفى 817ق)، كتابى است كه در آن به موضوعات مختلف علوم قرآنى، از جمله وجوه و نظاير پرداخته شده است.

نويسنده اين اثر را براى سلطان اسماعيل بن عباس صفوى به زبان عربى در قرن هشتم هجرى نوشته است.تحقيق كتاب توسط محمدعلى النجار به انجام رسيده است.

ساختار

كتاب با سه مقدمه به قلم مهدى علام، محقق و نويسنده آغاز شده است. محقق در مقدمه به اين نكته تذكر مى‌دهد كه نويسنده در خطبه كتاب تصريح مى‌كند كه مطالب در ضمن يك مقدمه و شصت مقصد تنظيم شده است؛ اما در واقع فقط تا مقصد پنجاه‌وششم در كتاب درج گرديده و مابقى آن احتمالاً به دليل نقص استنساخ به دست ما نرسيده است.

مطالب كتاب، در شش جلد و سى باب تنظيم شده است. باب اول در جلد اول و ساير ابواب در ديگر مجلدات كتاب آمده است. در جلد اول نويسنده به حسب ترتيب سوره‌ها وارد بحث شده و در هر سوره، نه موضوع را بررسى كرده است: محل نزول، حروف و كلمات، اختلاف قاريان در تعداد آيات، مجموع فواصل، نام يا نام‌هاى سوره، مقصود و محتوا، ناسخ و منسوخ، آيات متشابه و فضيلت هر سوره.پس از آن بحثى اجمالى از تعداد حروف، كلمات و آيات قرآن كريم صورت گرفته است. بخش عمده كتاب نيز كه جلد دوم تا ششم از كتاب را فراگرفته به تفسير مفردات اختصاص دارد كه همانند عمل راغب در مفردات به ترتيب حرف اول كلمه تنظيم شده و تا باب بيست‌ونهم ادامه يافته است. در باب سى‌ام كتاب نيز به انبياى ذكر شده در قرآن و داستان آنها پرداخته شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا زندگى‌نامه مفصلى از نويسنده، شامل اطلاعات مربوط به ولادت و نشأت علمى، اساتيد، سفرهاى علمى، جايگاه و منزلت علمى، مذهب فقهى، استقرار و زندگانى در يمن، نحوه وفات و تأليفات و آثار وى ارائه و در ادامه، به شيوه نويسنده، اصول رعايت شده در كتاب و اعمال تحقيقى صورت گرفته در مورد آن، اشاره شده است.

در مقدمه نويسنده، مباحثى پيرامون فضيلت علم و تشويق به طلب علم و مطالبى نيز درباره تمييز بعضى از علوم از يكديگر عنوان گرديده است.

نويسنده قبل از آغاز فصول كتاب، به بيان شروط تعليم و تعلم پرداخته و آن‌ها را توضيح داده است. از جمله اين شروط است: غرض از تحقيق، خود علم باشد نه كسب مال، جاه، مبالغه و مكاثره به وسيله آن؛ كسى را به تعليم اجبار نكند؛ در ابتدا مرتبه، غايت و مقصود از علمى كه مى‌خواهد بياموزد را درك كند.

از جمله ويژگى‌هاى اين كتاب آن است كه در ميان آثار علوم قرآنى، از جايگاه بلندى برخوردار مى‌باشد. نويسنده ابتدا از فضايل قرآن سخن گفته است و آنگاه از اعجاز آن، سپس واژگانى را تبيين و توضيح كرده كه در كتاب كاربرد داشته است، مانند: «تأويل»، «تفسير»، «تنزيل»، «وحى» و آنگاه به نام‌هاى قرآن پرداخته است و در فصل ششم اين بخش، از ترتيب نزول سخن گفته است و اسباب نزول سوره‌ها و آيه‌ها، اهميت آن در شناخت قرآن و بالاخره گونه‌هاى خطاب‌ها، جواب‌هاى قرآنى را بيان كرده است.

فصل هشتم كتاب، فصلى است بس ارجمند و مفصل كه نويسنده در آن، درباره سوره‌ها سخن رانده است. اين فصل را مى‌توان سوره‌شناسى ناميد.اين فصل با سخن از سوره «بقره» آغاز و با گفتارى در باب سوره «ناس» به پايان رسيده است.

در اين بحث‌ها نويسنده از مكان نزول، تعداد آيات، كلمات، حروف، آيات مورد اختلاف، نام سوره‌ها، ناسخ و منسوخ در سوره، چرايى تكرار در سوره، آهنگ كلى سوره و مباحث محورى سوره، سخن گفته است. پس از آن، واژه‌شناسى قرآنى است كه بسى فراتر است از آنچه در «غريب القرآن‌ها»، «معاني القرآن‌ها»، «اشباه و نظائرها» و «وجوه القرآن‌ها» آمده است.

مفردات و واژه‌هاى برگزيده و بحث شده كتاب، بر اساس آغازين حروف ماده‌ها تنظيم شده و نويسنده در آغاز، معانى لغوى آن‌ها را به دقت بازگفته و سپس به گونه‌هاى استعمال آن‌ها در قرآن پرداخته است. تأثيرپذيرى وى از منابع پيشين، به‌ويژه «مفردات راغب» بسيار روشن است، اما گستره بحث در اين موضوع با آثار پيشين از اين دست قابل مقايسه نيست.

وضعيت كتاب

محقق كتاب، با استفاده از دو نسخه كتاب خطى، تحقيق اين اثر را به انجام رسانده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده و فهرست عمومى در انتهاى جلد آخر قرار گرفته كه عبارت است از فهرست: مواد لغوى و متعلقات آن؛ الفاظ نحوى؛ احاديث؛ امثال؛ حكم و كلمات بديع؛ شعر؛ مصرع هر بيت؛ رجز؛ اعلام؛ مذاهب و طوايف؛ قبايل، عشيره‌ها و امم؛ شهرها، مكان‌ها و مانند آن و كتب مذكور در متن، به همراه فهرست منابع و مراجع مورد استفاده محقق.

در پاورقى‌ها علاوه بر ذكر منابع و اشاره به اختلاف نسخه‌ها، به توضيح برخى از كلمات و عبارات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1- مقدمه و متن كتاب.

2- مهدوى‌راد، محمدعلى، «سير نگرش‌هاى علوم قرآنى (7)»، پايگاه مجلات تخصصى نور، علوم قرآن و حديث، بينات، تابستان 1375، شماره 10، ص47-57.

3- سلطانى رنانى، مهدى، «سير تاريخى نگارش «وجوه و نظاير»»، پايگاه مجلات تخصصى نور، علوم قرآن و حديث، پژوهش‌هاى قرآنى، پاييز و زمستان 1382، شماره 35 و 36، ص322-337.

پیوندها

مطالعه کتاب بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور