خوان الإخوان

خوان الإخوان

نام کتاب	خوان الإخوان
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	قویم، علی‌اکبر (مصحح) ناصر خسرو (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏215‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏خ‎‏9
موضوع	نثر فارسی - قرن 5ق. کلام اسماعیلیه
ناشر	اساطير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1384 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1212AUTOMATIONCODE

خوان الإخوان كتابى است به زبان فارسى در كلام فلسفى اسماعيلى، منسوب به ناصر خسرو قباديانى(متوفاى 481ق.).

ساختار

كتاب شامل مقدمه‌اى به قلم مصحح، على قويم و خطبه كتاب و صد صف(رده) است. ظاهرا نويسنده فهرست صد صف را در مقدمه آورده بود؛ ولى در نسخه‌هاى بعدى كتاب آن را حذف كرده‌اند.

گزارش محتوا

مؤلف در مقدمه به رهايى خود از جهل به دست امام فاطمى، بى‌آنكه از او نام ببرد، اشاره مى‌كند و از اينكه از جانب او مامور دعوت مى‌شود، سخن مى‌گويد. او اين كتاب را به سفره‌اى(خوان) تشبيه مى‌كند كه طعام و شراب معنوى فرستاده از جانب امام به دست نويسنده در آن نهاده شده و به متابعان «خداوند روزگار»(امام زنده زمان) عرضه شده است. هر «صف» به اختصار، به يكى از مباحث فلسفى و كلامى؛ مانند علم، معاد، نفس، ثواب و عقاب، ابداع و جز اين‌ها، بر طبق مشرب متكلمان اسماعيلى مى‌پردازد. مباحث كتاب، مانند مباحث ديگر آثار ناصر خسرو، بر دو اصل كلى استوار است: دليل آوردن از جهان آفرينش و تطبيق آن بر امور باطنى، و تاويل آيات و احاديث.

در خوان الإخوان اشاراتى شايان توجه به داعيان اسماعيلى قديم، به ويژه به متفكران اسماعيلى ايرانى هست؛ مانند: محمد نخشبى، مؤلف كتاب محصول، ابويعقوب سجستانى مؤلف كشف المحجوب و ابوالهيثم گرگانى سراينده قصيده سؤالات.

برخلاف زاد المسافر و وجه دين (نام دو اثر از تأليفات ناصر خسرو) كه طرحى مشخص در آن‌ها رعايت شده است، خوان الإخوان ترتيبى منطقى ندارد و بخش‌هاى آن مانند يادداشت‌هاى موضوعى پراكنده‌اى است كه مؤلف آن‌ها را بدون نظم خاصى كنار هم جاى داده است.

ترديد در صحت انتساب كتاب به ناصر خسرو

ايوانف در «ناصر خسرو و اسماعيليان» احتمال داده است كه خوان الإخوان نسخه ابتدايى زاد المسافر بوده يا يادداشت‌هاى آن است كه بعدها تدوين شده است؛ اما اين كتاب در نحوه بيان مطالب و برخى مفاهيم و استدلال‌ها با زاد المسافر تفاوت‌هايى دارد و نمى‌توان آن را نسخه اوليه زاد المسافر دانست. امروزه مسلم شده است كه بخش‌هايى از خوان الاخوان ترجمه دقيق يا آزاد كتاب الينابيع ابويعقوب سجستانى است، مينوى و شهيدى به صراحت در انتساب خوان الاخوان به ناصر خسرو ترديد كرده‌اند. شهيدى گويا به سبب يافتن پاره‌اى عقايد نزارى دراين اثر آن را متعلق به دوره حسن صباح يا پس از او مى‌داند. از يك سو در اين اثر به اشاره مؤلف به دو كتاب گشايش و رهايش و دليل المتحيرين برمى‌خوريم كه هر دو از آثار مسلم ناصر خسرو است و او خود را مؤلف آن‌ها معرفى مى‌كند و همچنين اشاره‌اى ديده مى‌شود، به المستنصر بالله، هشتمين خليفه فاطمى، كه از او به عنوان خداوند روزگار ياد شده است. از نظر مضامين اصلى، واژگان كليدى، گونه زبانى و سنت كتابتى نيز خوان الإخوان با آثار اصيل ناصر خسرو همانندى دارد. ولى از سوى ديگر شيوه بيان و برخى تعبيرات ديباچه و مقدمه خوان الاخوان با آثار مسلم ناصر خسرو متفاوت است و برخى عبارات و آراء و افكار آن با دوره تاريخى ناصر خسرو و آثار كلاسيك فاطمى او ناهماهنگ مى‌نمايد. به همين سبب احتمال مى‌رود كه خوان الاخوان اقتباس و انتحالى از آثار ناصر خسرو باشد كه نويسنده‌اى نزارى از مردم بدخشان آن را فراهم كرده و برخى معتقدات مذهبى خود را در آن گنجانيده است.

در خوان الإخوان آيات قرآن، احاديث و عبارات عربى به شيوه تحت اللفظى؛ همانند ترجمه‌هاى كهن، به فارسى ترجمه شده است و اين نشان‌دهنده آن است كه اين كتاب به منظور استفاده عامه مردم نوشته شده است.

وضعيت كتاب

اين كتاب يك بار به كوشش يحيى الخشاب به سال 1940م. در قاهره به چاپ رسيده و نسخه حاضر كه به تصحيح و حواشى على قويم منتشر شده، مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم مصحح و فهرست مطالب مى‌باشد.

منابع

1. عمادى حائرى، سيد محمد، دانشنامه زبان و ادب فارسى، ج 3، ص98.
2. متن كتاب.