إتحاف الوری بأخبار أم القری

إتحاف الوری بأخبار أم القری

نام کتاب	إتحاف الوری بأخبار أم القری
نام‌های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	شلتوت، فهیم محمد (محقق) ابن فهد، عمر بن محمد (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏356‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏ف‎‏9‎‏الف‎‏2‎‏*
موضوع	اسلام - تاریخ عربستان - تاریخ مدینه - تاریخ مکه - تاریخ
ناشر	المملکة العربیة السعودیة، وزارة التعلیم العالي، جامعة أم القری
مکان نشر	مکه مکرمه - عربستان
سال نشر	1403 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE10693AUTOMATIONCODE

إتحاف الوری بأخبار أم القری تأليف ابن‌فهد(812-885ق.) از محدثان و مورخان شافعى است كه در آن در پنج مجلد، اخبار و حوادث مكه از ازدواج عبدالله با آمنه و ولادت پيامبر اكرم(ص) تا سال 885ق. آمده است. بيشتر منابع از اين کتاب با همين عنوان نام برده‌اند؛ ولى برخى ديگر، با تعابيرى؛ همانند «ذيل على تاريخ مكة الفاسى» از آن ياد كرده‌اند كه نشان مى‌دهد اين کتاب در حقيقت تكمله و ذيلى بر کتاب شفاءالغرام ابوعبدالله فاسى (م. 832ق) است.

ساختار

شيوه نگارش ابن‌فهد بدين گونه است كه در ذيل هر سال حوادث و وقايع آن سال را ذكر كرده است و اگر مطلبي نيافته است و نياز به تحقيق بيشتر بوده است آن بخش را سفيد گذاشته تا با يافتن مطلب جديد ذكر كند. او تا سال آخر عمر نيز درصدد يافتن مطالب بوده و حوادث مكه را تا اين سال در کتابش آورده است.

گزارش محتوا

مكه در گذشته و حال همواره محل اجتماع و گردآمدن مسلمانان سراسر جهان بوده است و در نتيجه از مهم‌ترين و قوى‌ترين مراكز نشر فرهنگ ميان سرزمين‌هاى مسلمان‌نشين و حلقه اتصال ميان عالمان شرق، غرب، شمال و جنوب عالم اسلامى در ادوار گوناگون بوده و هست.

با انتقال مركز خلافت از شبه جزيره، در نيمه دوم سده اول هجرى، به طور طبيعى مركز جديد خلافت مورد توجه خاص و عام قرار گرفت و عالمان راهى آن ديار شدند؛ با اين همه، مكه مكرمه موقعيت و منزلت دينى و آيينى خود را در دل مسلمانان حفظ كرد و آنان همواره رو به آن دارند و كعبه آمالشان در آن جا قرار دارد.

عالمان از روزگاران نخست، از سرزمين‌هاى گوناگون اسلامى راهى مكه مى‌شدند تا علاوه بر اداى فريضه حج نيازهاى ديگر خود را كه مهم‌ترين آنها افزايش توان علمى و بهره‌ورى علمى و بهره‌ورى علمى بوده، برآورده سازند. اين چنين است كه مى‌بينيم دانشمندى از دورترين نقاط شرق يا غرب راهى مكه مى‌شود تا در آنجا با همتاى خود كه از مكان دور ديگرى عازم مكه شده است، ديدار و مبادله علمى‌كند و با اين كار تفاهم و وحدت و نزديكى، بهره‌ورى علمى، استمرار پيوندهاى معرفتى و انتشار افكار و انديشه‌ها در كشورهاى مختلف اسلامى حاصل شود.

مطالب کتاب با شرح ازدواج عبدالله بن‌عبدالمطلب با آمنه بنت وهب آغاز مي‌شود. در سال اول قصه اصحاب فيل و ولادت نبي اكرم(ص) آمده است. در سال دوم مطلبي ذكر نشده است و محقق نيز تدكر داده است كه اين بخش در نسخه اصلي سفيد است، شايد ابن‌فهد قصد داشته است كه بعدها مطلبي را اضافه كند؛ ولي اجل به او مهلت نداده است. اين وضعيت در سال‌هاي 28 و29 و سال‌هاي ديگري نيز تكرار شده و مطلبي نيامده است. در برخي از سال‌ها مطالب به تفصيل آمده، اما در بعضي نيز تنها به يك خط اكتفا شده است، به عنوان مثال در سال 12ق تنها چنين آمده كه: "بنا بر قولي ابوطالب به همراه پيامبر به بصره رفت" و يا در سال 30 و 32 تنها از ولادت زينب دختر پيامبر و بلال بن الحارث خبر داده است.

به نظر مي‌رسد كه نويسنده حريت را در نقل اخبار رعايت نكرده و از ذكر مواردي خودداري كرده است؛ به عنوان نمونه در سال 11 هجرى، پس از وفات پيامبر(ص) درباره جانشيني ابوبكر تنها به اين جمله اكتفا شده است كه "استخلف بعده ابوبكر الصديق" و مطلبي دربا ره حوادث پس از رحلت پيامبر(ص) نيامده است؛ در حالي كه اين بخش از تاريخ از اهميت فوق‌العاده برخوردار است.

منبع اصلي کتاب در اخبار پيش از خود کتاب شفاءالغرام است كه منبع اصلي در مطالعات تاريخ مكه است. در رابطه با تاريخ پس از آن نيز تا سال 885ق خود اثر به عنوان منبع اصلي به شمار مى‌رود.

به جهت اطلاع از شيوه تاريخ نگارى کتاب به عنوان نمونه به برخى از اين اخبار از جلد چهارم اشاره مى‌شود:

1- 831ق: سيد مبارك أباعفيف از سلطان برسباى الدقماقى درخواست مى‌كند كه لشكرى را در نبرد با برادرانش ابراهيم و أبى‌القاسم به يارى او ارسال كند. لشكر با تعداد 50 سوار به فرماندهى امير أرَن‌بغا به مكه مى‌رسند. با شنيدن اين خبر برادران أباعفيف به وحشت افتاده و از ورود به مكه خوددارى مى‌كنند.

در اواخر جمادى‌الآخره خواجه "ديوانه الكيلانى" كه از بلاد كليكوت هند به مكه مشرف شده بود، در دريا به قتل رسيد. شرح واقعه بدين گونه بوده كه ابراهيم شبانه به كشتى او حمله كرده و او را با ضربه شمشير به قتل مى‌رساند.

2- 832ق: شريف بركات صلح با ابراهيم را برهم زد و خانواده‌اش را سبى كرد و تعدادى از دخترانش را اسير و محله آنها را غارت نمود.

3- 835ق: ايجاد بناى مدرسه معروف الباسطيه آغاز شد و سال به پايان نرسيده، عمارت جنوبى آن و بخش اعظم شمال آن به اتمام رسيد و در دهه اول ذى‌الحجه قاضى القضاة جلال‌الدين أبوالسعادات ابن ظهيره تدريس نمود.

وضعيت

در مجلدات پنج گانه کتاب اخبار مربوط به اين سال‌ها ديده مي‌شود:

1- تا سال 11 هجري.

2- سال 12 تا 600.

3- سال 601 تا 830.

4- 831 تا 885.

5- فهارس.

در ابتدا مقدمه به قلم محقق اثر عبدالكريم علي باز آمده است كه در آن گزارشي از تاريخ نگاري مكه و مطالبي درباره کتاب آمده است. وي يك تحقيق جامع از منابع اخبار و گزارشات را نيز استخراج نموده و الفاظ و عباراتي را كه نياز به توضيح داشته است، در پاورقیشرح كرده است. در پايان هر يك از مجلدات فهرست موضوعات آمده است. فهارس کتاب كه تمامي جلد پنجم را به خود اختصاص داده و توسط محمداسماعيل سيد احمد به انجام رسيده است به ترتيب عبارت است از:

1- آيات قرآني 2- احاديث و آثار نبوي 3- اشعار 4- اعلام(رجال) 5- اعلام(نساء) 6- اماكن و بلدان 7- مصادر و مراجع به تفكيك خطي و چاپي.

منابع مقاله

1- مقدمه و متن کتاب.

2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 4، صفحه 428 و 429.

پیوندها

مطالعه کتاب إتحاف الوری بأخبار أم القری در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور