الأثر الفلسفي في التفسير

الأثر الفلسفي في التفسير

نام کتاب	الأثر الفلسفي في التفسير
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	جاسم، بکار محمود حاج (نويسنده)
زبان	عربي
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏100‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏2‎‏الف‎‏2‎‏
موضوع	تفاسير اهل سنت - تاثير فلسفه اسلامي تفاسير فلسفي - تحقيق
ناشر	دار النوادر
مکان نشر	سوريه - دمشق
سال نشر	مجلد1: 2008م , 1429ق ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE13945AUTOMATIONCODE

الأثر الفلسفي في التفسير، نوشته بکار محمود حاج‏ جاسم، کتابی است به زبان عربی، در یک جلد و با موضوع فلسفه و تفسیر. نویسنده در این اثر به دنبال نشان دادن اثر فلسفه در تفسیر قرآن در میان تفاسیر اسلامی است.

ساختار

کتاب، دارای تقدیریه، مقدمه، مدخلی در تعریف مصطلحات بحث، محتوای مطالب در سه باب و خاتمه است. نویسنده در ذکر 311 مرجع این اثر، کتاب‎ها را از نشریات جدا کرده است. برخی از این منابع از این قرارند: رسائل اخوان‎الصفا و خلان‎الوفاء، اخلاق نیکوماخوس و اثولوجیا و کتاب السياسة و کتاب‎های نفس و طبیعت ارسطو، جمهوری و محاورات افلاطون، المواقف في علم الكلام ایجی، صحیح بخاری، أنوار التنزيل و أسرار التأويل بیضاوی، شرح مقاصد تفتازانی، دقائق التفسير، تفسیر سوره اخلاص، درء تعارض العقل و النقل، مقدمة في أصول التفسير، منهاج السنة النبوية و....

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه، متذکر اهمیت علم در اسلام و قرآن شده و از حکمت با عنوان اعلی درجات علم یاد می‎کند. وی از تشویق قرآن کریم به تفکر و نظر در آفاق و انفس به‎عنوان مؤید این امر بهره می‎برد. از نگاه وی تشویق قرآن به این امر، مسلمانان را با همه اختلافاتشان در آراء، به بهره بردن از علم (تا جایی که مخالف قرآن و سنت نباشد) کشاند. البته در میان مسلمانان، گروهی آن‎قدر به فلسفه علاقه‎مند شدند که وقتشان را صرف آموختن آن و دفاع از این علم کردند و آن‎قدر در این امر کوشیدند که اقوال آنان به‎عنوان سخنان فلاسفه اسلامی شناخته شد.

در برخی از موارد، این فلاسفه در جمع میان نظر فلسفی و رأی شریعت ناچار به تأویل شریعت شدند و این امر باعث برائت اکثر مسلمانان (که مفسران نیز از آنان بودند)، از آنها شد. این مخالفت‎ها به‎صورت‎های گوناگون ابراز شد؛ برخی این نوع تلفیق را از اساس نپذیرفتند و آموختن آن را مایه گمراهی شمردند؛ برخی دیگر یادگیری این علم را مانند آموزش سحر و... به حد ضرورت حوالت کردند و برخی دیگر که ملایم‎تر بودند، آنچه از فلسفه که موافق با کتاب و سنت بود را پذیرفتند و دیگر موارد را رد کردند.

این اثر، در پی نشان دادن اثر فلسفی در تفسیر قرآن است. نویسنده، در مقدمه، در این‎باره می‎نویسد: در جستجوی خویش درباره این موضوع، کسی را که به تفسیر فلسفی اهتمام ورزیده باشد و از اثر فلسفه در تفسیر پرده برداشته باشد، به‎جز اشاراتی از سوی برخی از محققان (که مهم‎ترین آنها مطالبی است که دکتر ذهبی در کتابش، «التفسير و المفسرون»، ذکر کرده است، نیافتم و همین دلالت دارد بر اهمیت این موضوع در این کتاب.

کلیت عنوان بحث مورد نظر در این کتاب، از جمله مشکلاتی است که نویسنده در این مسیر با آن مواجه بوده است؛ یعنی فلسفه و اثر فلسفی را به دوران خاص یا دیدگاه خاصی محدود نکرده و تأثیر آن تا کتاب‎های تفسیری معاصر کشیده می‎شود. نویسنده برای رفع ا ین مشکل، تفسیرها را به سه دسته تقسیم کرده است:

دسته اول، تفاسیری هستند که حجم مباحث فلسفی مطرح‎شده در آنها زیاد است؛ از جمله این تفاسیر می‎توان به تفسیرهای فخر رازی، نیشابوری، ملاصدرا، آلوسی و علامه طباطبایی اشاره کرد.

دسته دوم، تفسیرهایی که حجم مباحث فلسفی مطرح‎شده در آنها در حد تفسیرهای دسته اول نیست؛ یعنی کمتر از آنهاست؛ برای این دسته می‎توان تفسیرهای بیضاوی، ابوحیان اندلسی، ابوالسعود عمادی، محمد رشید رضا و ابن عاشور را به‎عنوان نمونه ذکر کرد.

دسته سوم، بقیه تفاسیر به‎ویژه تفاسیری که به مأثور مشهورند؛ مانند تفسیرهای طبری و ابن کثیر.

این اولین راهی است که نویسنده برای منظم‎تر کردن طرح مباحث ارائه می‎دهد. او همچنین مصادر فلسفی را هم به فلسفه مشائی محدود می‎کند تا محدوده بحث، ضیق‎تر شده و قابل ارائه‎تر باشد. او کتاب‎های فیلسوفان مشائی را در دو دسته جدا بررسی می‎کند:

دسته اول، بعضی از کتاب‎های ترجمه‎شده افلاطون و ارسطو از زبان یونانی به عربی و رسائل و مؤلفات فلاسفه اسلام، مانند کندی و فارابی و ابن ‎سینا و ابن ‎رشد هستند.

دسته دوم، عبارت است از نوشته‎های سایر فلاسفه مشائی، مانند رسائل اخوان‎الصفا و خلان‎الوفاء که در قرن چهارم نوشته شده و نویسنده، بسیار به آن مراجعه کرده است و نوشته‎های ابوالحسن عامری و ابن باجه و ابوالبرکات بغدادی و ابن طفیل و سهروردی [ظاهرا مراد نویسنده از فلسفه مشائی، مشائی به معنای مصطلح نبوده، وگرنه شیخ اشراق را داخل مشائیان ذکر نمی‎کرد].

شیوه طرح بحث در این اثر، شیوه توصیفی است؛ زیرا اقتضای طرح چنین بحثی این امر است. نویسنده، مسائل فلسفی متفرقه را از میان کتاب‎های تفسیری بیرون کشیده و آنها را به شکلی که در این کتاب آمده، درآورده و به آنها ترتیب داده است. وی در هر مسئله به‎صورت مختصر نظر بعضی از فلاسفه را ارائه کرده است و از همین رو نظر مفسرانی را که در همان مسئله، سخن فلسفی گفته‎اند، ذکر می‎کند و تفاوتی نمی‎کند که نظر مفسر در آن مسئله موافق با رأی فیلسوف باشد یا مخالف و در رد آن. او غالبا در ذکر آیاتی که مفسران، ضمن آن سخنی فلسفی را مطرح کرده‎اند، بسیار ولع دارد. معقول است که روش کتاب، روشی تطبیقی میان نظرات مفسران و فلاسفه باشد تا میزان موافقت یا مخالفت میان دو گرایش مشخص شود. در مواردی که برخی از آرا، مخالف با قرآن کریم یا جمهور مفسران بوده‎، این اثر نقد و بررسی‎ای هم دارد.

در مدخل کتاب، تعریف مصطلحات بحث، مطرح شده است. نویسنده در آن به تعریف مصطلح فلسفه و تفسیر پرداخته است. باب اول کتاب، تحت عنوان الهیات مطرح می‎شود و در آن در ضمن دو فصل، وجود خدای تعالی و ادله آن و اسما و صفات الهی مطرح می‎شوند. در باب دوم که با عنوان عالَم مطرح شده، در سه فصل، مباحث خلقت و فنای عالم، عالم علوی (عالم افلاک و ستارگان و عرش و کرسی و ملائکه) و سببیت وجودی و دخول شر در قضای الهی بیان می‎شود. در باب سوم هم که با عنوان انسان مطرح شده، در چهار فصل، مباحثی درباره نفس انسانی، حقیقت و قوای آن، مبدأ و معاد، شناخت و اخلاق، آزادی انسانی و نبوت، مطرح می‎گردد. در پایان این ابواب، خاتمه کتاب است که مهم‎ترین دستاوردهای بحث در آن ارائه شده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و فهرست مراجع در انتهای کتاب آمده است. ناشر، در انتهای کتاب، برخی از کتاب‎های چاپ‎شده از طرف دارالنوادر را ذکر کرده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

رسائل إخوان الصفاء و خلان الوفاء

شرح المقاصد

أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوي)

پیوندها

مطالعه کتاب الأثر الفلسفي في التفسير در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور