حکمت الهی در متون فارسی

حکمت الهی در متون فارسی

نام کتاب	حکمت الهی در متون فارسی
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	نورانی، عبدالله (گردآورنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏211‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏ح‎‏8‎‏
موضوع	خدا - اثبات خدا شناسي فلسفه اسلامی کلام شيعه اماميه
ناشر	انجمن آثار و مفاخر فرهنگي دانشگاه تهران
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1385ش ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE13870AUTOMATIONCODE

حکمت الهی در متون فارسی با گردآوری و تصحیح عبدالله نورانی، اثری است به زبان فارسی با موضوع فلسفه و کلام اسلامی. در این اثر شش رساله فلسفی و کلامی با محوریت توحید و اثبات واجب ارائه شده است.

این شش رساله به ترتیب اثر میرزا مسیحای فسائی، ملا رجبعلی تبریزی، ملا جلال‎الدین محمد دوانی، قاضی کمال‎الدین میرحسین میبدی و دو رساله از میرزا رفیعا طباطبایی نائینی است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه دکتر مهدی محقق، پیشگفتار مصحح و محتوای مطالب ضمن یک مطلب مقدماتی و معرفی شش رساله خطی است.

گزارش محتوا

دکتر مهدی محقق در مقدمه‎اش بر پیشینه علمی ایرانیان و علم دوستی آنان اشاره می‎کند و برای این امر از کلام عالمانی چون مسعودی، ابن حوقل، یاقوت حموی، ابن طیفور، ابن هانی اندلسی و... نمونه می‎آورد.

وی سپس از پذیرش علوم سایر کشورها و ترجمه آن‎ها در قرون اولیه اسلامی یاد می‎کند و بوعلی و رازی و فارابی را از ثمرات این امر می‎داند. وی از باهم خوانده شدن فلسفه و طب در زمانه پیشین سخن می‎گوید. او این دوره را با این عبارات توصیف می‎کند «از ممیزات این دوره تساهل و تسامح در اظهارنظر علمی بود. دانشمندان اندیشه‎های مخالف را تحمل می‎کردند و مجال رد و نقض و شکوک و ایراد را باز می‎گذاشتند.»

اما این فضا دیری نپایید و با نفی فلسفه از جانب غزالی با نگارش تهافت الفلاسفه و طب، از جانب برخی دیگر که آن را دخالت در امر الهی می‎دانستند، جدال میان اهل دین و فلسفه بالا گرفت. تا جایی که فارابی و ابن‎سینا از چهره‎های نحس زمان به‎حساب آمدند و فلسفه به‎طعنه فل (کند ذهنی) و سفه (سفاهت) نامیده شد.

در این میان تلاش‎هایی از سوی ناصرخسرو در شرق عالم اسلامی با نگارش «جامع الحکمتین» و ابن رشد اندلسی در غرب عالم اسلامی با نگارش «فصل المقال فیما بین الحکمة و الشریعة من الاتصال» برای آشتی دادن میان دین و فلسفه صورت گرفت که ناکام ماندند.

اما تلاش‎های اهل حکمت متعالیه یعنی افرادی مانند میرداماد و ملاصدرا و فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی و حاجی سبزواری که از متفکران ایرانی بودند که با مکتب تشیع و سنت ائمه اطهار سروکار داشتند با همگام کردن فلسفه با آیات قرآن و احادیث و تغییر نام آن به حکمت، در رفع این شکاف جواب داد.برخی هم کوشیدند تا اندیشه‎های هریک از فلاسفه را به وحی متصل کنند مثلاً عامری نیشابوری که در «الامد علی الابد» می‎گوید: انباذقلس (امپدوکلس) یونانی از لقمان حکیم، فیثاغورس از سلیمان و سقراط و افلاطون و ارسطو از فیثاغورس اخذ حکمت کرده‎اند و ازاین‎رو این پنج فیلسوف، حکیم هستند. «با این تمهیدات همان کتاب شفا که شقا خوانده مى‏شد مورد تکریم و تبجیل علما و دانشمندان قرار گرفت و دانشمندانى همچون سید احمد علوى شاگرد و داماد میرداماد، مفتاح الشفاء و غیاث‎الدین منصور دشتکى، مغلقات الشفاء و علامه حلى فقیه و محدث کشف الخفا فى شرح الشفاء را به رشته تحریر درآوردند و از همه مهم‏تر آنکه صدرالمتألهین یعنى ملاصدراى شیرازى تعلیقه بر الهیات شفا نوشت تا راه فهم و درک اندیشه‏‌هاى ابن‎سینا را هموار سازد. با این عوامل سنت سینوى یا فلسفه ابن‎سینا که در جهان تسنن متروک و منسوخ گردیده بود در جهان تشیع و ایران، راه تحول و تکامل خود را پیمود و جانى دوباره یافت و ازاین‎جهت است که ملا مهدى نراقى که در فقه معتمد الشیعة را مى‏نویسد؛ و در اخلاق جامع السعادات را به رشته تحریر درمی‌آورد؛ در فلسفه جامع الافکار را تألیف می‌‏کند؛ و به شرح و گزارش شفاى ابن‎سینا می‌‏پردازد.» «این دوره که امتداد زمانى آن به چهارصد سال بالغ می‌‏گردد و به دوره حکمت اشتهار دارد و بزرگان آن را اصحاب حکمت متعالیه می‌‏خوانند از ادوار بسیار درخشان فلسفه اسلامى است زیرا در این دوره حکیمان کوشیده‏‌اند از جهتى از میراث اساطین حکمت باستان همچون سقراط و افلاطون و ارسطو و شارحان ارسطو همچون ثامسطیوس و اسکندر افردویسى حداکثر بهره‌‏بردارى را بکنند و با کمک از منقولات شیخ یونانى یعنى پلوتاینوس (پلوتن) که نزد آنان به‎عنوان اثولوجیاى ارسطو شناخته شده بود، خشکى فلسفه را با عرفان ذوقى چاشنى بزنند و از جهتى دیگر آراء و اندیشه‏‌هاى‏ مشائیان اسلامى همچون فارابى و ابن‎سینا را به محک بررسى درآورند و آن را با نوآوری‎هاى شیخ اشراق شهاب‎الدین سهروردى تلطیف سازند. اینان اندیشه‏‌هاى کلامى اشعرى و غزالى و فخر رازى را مورد نقد و بررسى قرار دادند و بیشتر بر آراء و اندیشه‏‌هاى خواجه‎نصیرالدین طوسى که از او به‎عنوان خاتم برعةالمحققین یاد مى‌‏شد تکیه کردند. خواجه اندیشه‏‌هاى فلسفى- کلامى را از حشو و زوائد پرداخته و مجرد ساخته و کتاب تجرید العقائد را به‎عنوان دستورنامه‌‏اى براى اندیشه درست خداشناسى و جهان‏شناسى مدون کرده بود که دانشمندان پس از او متجاوز از صد شرح و تعلیقه بر آن نگاشتند.» این حکما متعلق به مکتب اصفهان بوده‎اند و آثاری داشته‎اند که دکتر هانری کربن با کمک سید جلال آشتیانی به چاپ برخی از آن‎ها در یک مجموعه چهار جلدی اقدام کرده است. دکتر محقق هدف از برگزاری همایش قرطبه و اصفهان را زدودن فکر غلط افول فلسفه و تفکر فلسفی پس از ابن رشد اندلسی، از ذهن غربیان و اعراب می‎داند؛ برای این کار برخی آثار و شخصیت‎ها و افکار فیلسوفان حکمت متعالیه معرفی می‎شوند تا شکوفایی و پویایی فلسفه در این دوران برای آنان روشن شود.

عبدالله نورانی در پیشگفتار درباره ترتیب مباحث این کتاب چنین می‎نویسد: «در آغاز این مجموعه «حکمت الهى در متون فارسى»، نمونه‏‌هاى از نظم و نثر فارسى نوشته دانایان و سروده شاعران در حمد و تقدیس و بیان نشانه‎هایی از معرفت پروردگار در پیشگفتار و سپس چند رساله در مباحث خداشناسى و مسائل مربوط به وجود و صفات خداوند تعالى و در پایان دو رساله، به‎علاوه آن، مشتمل بر ابواب نبوت و امامت و معاد و قیامت گردآورى شده است. این کیفیت تنظیم بیشتر به تذکر بعضى از دانشجویان و پژوهشگران علوم ادبى و انسانى غیر رشته‏‌هاى تخصصى حکمت و کلام و علاقه‌‏مند به مباحث عقلى، به‎عنوان مباحث کمک‎آموزشی، جمع‌‏آورى شده است‏»

در این اثر شش رساله خطی ارائه شده است که اولی رساله اثبات واجب و توحید میرزا مسیحای فسائی است. وی در مقدمه این کتاب چنین می‎نویسد: «این چند کلمه‌‏اى است مختصر در بیان اثبات واجب و توحید او و ما یتوقف علیه من المقدمات که حسبة لله لمغفرته، از براى تصحیح اعتقاد طالبان راه دین و جویندگان مسائل معرفت و یقین، در سمط تحریر کشیده شده و بر ملخص أفکار حکماء متقدمین و متأخرین محتوى و بر بعضى فواید که این ذره بی‎مقدار به افاضه آن از جناب فیاض مطلق اختصاص دارد مشتمل است و فیض قدیم فیاض وهاب علیم مقصور نیست بر هیچ ماضى و غابر و کم ترک الأول للآخر... و این رساله مرتب است بر فاتحه و دو مقصد [و خاتمه‏]»

دومین اثر، رساله اثبات واجب حکیم ملا رجبعلی تبریزی است. وی در ابتدای رساله مباحث آن را چنین تشریح می‎کند: «بدان که این نوشته مشتمل است بر مقدمه و پنج مطلب و خاتمه. مقدمه- در بیان معنى وجود و معنى اشتراک لفظى و معنوى در این مقام و ذکر اسامى جماعتى که قایلند که این اشتراک لفظ وجود و موجود میان واجب و ممکن اشتراک لفظى است. مطلب اول: در اثبات واجب‎الوجود بالذات. مطلب دوم: در اثبات احدیت واجب‎الوجود بالذات، یعنى نفى ترکیب. مطلب سوم: در اثبات واحدیت واجب‎الوجود بالذات، یعنى در نفى شریک بر سبیل اجمال. مطلب چهارم: در بیان آنکه صفت عین ذات نمی‌تواند بود. مطلب پنجم: در بیان آنکه اشتراک لفظ وجود و موجود میان واجب تعالى و ممکنات اشتراک لفظى است، نه معنوى. خاتمه- در بیان احادیثى که شاهدند بر این دو مطلب آخر.»

سومین رساله، در اثبات واجب و توحید جلال‎الدین محمد دوانی است. وی بهانه نگارش این کتاب را شهودی می‎داند که بر او عارض شده است. ایشان می‎نویسد: «خواستم که ثواقب معانى چند که اول ظهور ایشان از افق دل این حقیر بوده، به حکم سلطان وقت و قهرمان زمان، به مدد کلک بیان از حجاب عزت و کمون، به سرحد ظهور و عیان رساند؛ چه اتفاق انکشاف امثال این حقایق از خصایص اوقات تواند بود و به مشاعل نیرات حجج و برهان و قنادیل دلیل و بیان راه به نهانخانه اسرار نبوت نتوان برد... و شروع در ترصیص این رساله رفت مرتب بر دو مقام و در هر مقامی دو موقف، به حمدالله- تعالى- که معارف ذوقیش بر وجهى واقع شد که هوشمندان دانا که صرافان بازار معارفند، اگر به معیار ذوق سلیم بسنجند، به تمام عیارى آن ظاهراً قائل آیند و مباحث علمى و رسمى بر نهجى گزارش یافت که ممارسان صناعات نظرى را، قیاسا مجال جدال نماند و لیس البیان مثل العیان.»

قاضی کمال‎الدین میرحسین میبدی در «جام گیتی‎نما» می‎نویسد: «اما بعد، معروض ارباب الباب آنکه تمییز نوع انسان از سایر انواع حیوان به فضیلت تعقل است و هرچند کسى در تعقل اتم و اقوى است مرتبه او در انسانیت ارفع و اعلى است و کمال تعقل انسانى آن است که مرآت نفس او مرتسم شود به صور حقایق و احوال اشیاء، از واجب‎الوجود و عقول و نفوس و هیولى و صور جسمیه و نوعیه و افلاک و کواکب و عناصر بسیطه و مرکبات ناقصه و تامه که معدن و نبات و حیوان است، بتخصیص انسان که آخر مراتب وجود است و نفس ناطقه به‎واسطه این ارتسام عالمى عقل شود که مشابه به عالم عینى بود؛ بنابراین معنى، قلم خجسته رقم، نقاب خفا از چهره حقایق به مداد توفیق الهى برداشت و این مختصر مسمى به جام گیتى‏نما بر وفق مشرب متأخرین حکما بر صحایف ظهور نگاشت... و این رساله مشتمل است بر فاتحه و سى مقصد و خاتمه‏»

پنجمین رساله، «شجره الهیه» است که نویسنده (میرزا رفیعا نائینی) در ابتدای آن، درباره محتوایش چنین می‎نگارد؛ «بنده قلیل البضاعه کثیر المعاصى، محمد بن حیدر الملقب برفیع الدین الحسینى الطباطبائى، نبذى از مسائل متعلقه به معرفة الله را در سلک تحریر و بیان منظم گردانیده، برنهجى ایراد نمود که هریک از مبتدى و منتهى، على اختلاف المراتب، از آن مفتفح گردند و این رساله را به شجره الهیه موسوم گردانیده، مرتب ساخت بر مقدمه و هشت مطالب.»

ششمین و آخرین اثر مذکور در کتاب، «ثمره شجره الهیه» از نویسنده پیشین است؛ که در ابتدای آن هم این‎چنین درباره اثرش توضیح داده: «و چون سرمایه همه معارف از ابتدا تا انتها عارف را شناخت مبدأ و معاد اوست و این معرفتى است که بر انوار عقلانیه منوط و به ضعف آن و عروض ظلمات جهلانیه در معرض سقوط است و اکثر نفوس صالحه مطمئنه را به تقویت شعله عالم‏‌افروز براهین نورانیه و تنویر نایره خسک‏سوز شبهات ظلمانیه و معاونت تحریر و بیان واضح و تقریر و کشف لایح احتیاج است بنده قلیل البضاعه کثیر المعاصى، رفیع‎الدین محمد الحسینى الطباطبایى، به این رساله مختصره در تبیین معارف ضروریه دینیه که ثمره شجره حکمت سنیه است، مجلس‏‌افروز خواطر خطیره برادران طریقت اسلامى و حقیقت ایمانى می‌‏گردد... و این رساله مشتمل است بر مقدمه و مقاصد و خاتمه.»

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب ذکر شده اما در این صفحه به اشتباه قسمت «آشنایی با نسخه‎های خطی رساله‎ها و مؤلفان آن‎ها» را به صفحه 48 ارجاع داده که صحیح آن صفحه 47 است. این اتفاق درباره «مقدمه دکتر مهدی محقق هم افتاده» یعنی در فهرست صفحه نه ذکر شده ولی در کتاب با صفحه یازده شروع می‎گردد. پاورقی کتاب، انگشت‎شمار است.

منبع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب حکمت الهی در متون فارسی در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور