استقصاء النظر في القضاء و القدر

إستقصاء النظر في القضاء و القدر

نام کتاب	إستقصاء النظر في القضاء و القدر
نام‌های دیگر کتاب	الفرق بین کلام النبي و قول الوصي
پدیدآورندگان	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) حسینی نیشابوری، محمد (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏219‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏الف‎‏5
موضوع	قضا و قدر
ناشر	دار انباء الغيب
مکان نشر	مشهد مقدس - ایران
سال نشر	1418 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1055AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

إستقصاء النظر في القضاء و القدر، رساله‌اى است كوتاه از علامه حلّى؛ جمال‌الدين ابى منصور الحسن بن يوسف ابن على بن المطهر متوفاى 726ق، در موضوع قضا و قدر از مسائل بسيار مهم كلامى است.

گزارش محتوا

علامّه حلّى اين اثر را در پاسخ به درخواست سلطان الجايتو محمد خدابنده كه از ايشان خواسته بود ادله و براهين دال بر مختار بودن انسان را بيان كند، به رشته تحرير درآورد. از اين‌رو مؤلف در اين رساله، به بيان ديدگاه‌هاى اشاعره، معتزله و اماميه دربارۀ اين مسأله پرداخته و پس از آن به توالى فاسده‌اى كه از پذيرش ديدگاه اشاعره در مورد مسأله مذكور لازم مى‌آيد، اشاره كرده و به أهمّ احتجاجات و براهين اين گروه جواب‌هاى حلّى و نقضى مى‌دهد. علامّه حلّى در اين رساله مختار بودن انسان را امرى ضرورى و بديهى دانسته و ادله عقلى فراوانى بر اين مدعا اقامه كرده و به آيات متعدد قرآن كريم در اثبات مدعاى عدليه (اماميه و معتزله) استناد مى‌جويد. به گفتۀ نويسنده عدليه افعال انسان را به دو بخش تقسيم مى‌كنند.

بخشى از افعال بسته به قصد و انگيزه انسان است؛ مانند حركات اختيارى كه از وى صادر مى‌شود.

بخش ديگر افعال منوط به قصد و ارادۀ انسان نيست و انسان در وقوع آنها هيچ گونه نقشى ندارد؛ مانند رشد و نموّ بدن انسان، تپش نبض و...؛ اما اشاعره بر اثبات ديدگاه جبرگرايانۀ خويش چهار دليل اقامه كرده‌اند كه علامۀ حلّى به پاسخ از آنها مى‌پردازد.

در انتهاى کتاب رساله‌اى كوتاه است كه با نام الفرق بين كلام النبى و قول الوصى به رسالۀ فوق ضميمه گشته است. اين رساله حاوى پاسخ به سه پرسش عقيدتى است كه شخصى از خواجه رشيد الدين فضل‌اللّه بن عماد الدولة الهمدانى، از تلامذه خواجه نصيرالدين طوسى پرسيده و علامۀ حلّى كه در آن جلسه حضور داشته، به تحرير آن پرداخته است. پرسش‌هاى سه‌گانه عبارتند از: مسألۀ اول چگونه مى‌توان بيان فرمايش پيامبر اكرم(ص) كه به خداوند عرضه داشت: «ربّ زدنى علما» و ميان فرمايش على(ع) كه فرمود: «لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا» جمع كرد و حال آن كه فرمايش حضرت امير نشانگر آن است كه مقام و مرتبۀ ايشان در دستيابى به كمال، به نهايت رسيده و حال آن كه دعاى پيامبر اكرم(ص) چنين مى‌نمايد كه ايشان فاقد كمال مطلوب هستند، از اين‌رو آن را از خدا طلب مى‌نمايند و لازمۀ اين امر علوّ مقام و مرتبۀ على(ع) از پيامبر اكرم(ص) مى‌باشد. خواجه رشيد با تمهيد مقدمات دهگانه‌اى به پاسخ از اين پرسش مى‌پردازد.

مسأله دوم: چگونه مى‌توان بين فرمايش خداوند كه مى‌فرمايد: «وقفوهم إنّهم مسئولون» و نيز: «فو ربّك لنسألنهم أجمعين» با فرمايش وى آن جا كه مى‌فرمايد: «فيومئذ لا يسأل عن ذنبه إنس و لا جانّ» جمع نمود و حال آن كه به نظر مى‌رسد، اين دو گفته در تناقض آشكار با يكديگرند؟ خواجه رشيد در پاسخ به اين پرسش ابتدا شروط تناقض را يادآور شده و ناهمخوانى و تناقض بين آيات فوق را انكار مى‌نمايد. مسأله سوم: سؤال از مفهوم آيۀ شريفه «و لو علم اللّه فيهم خيرا لأسمعهم و لو أسمعهم لتولّوا و هم معرضون» است كه خواجه رشيد به بيان مفهوم آن مى‌پردازد.

نسخه شناسى

نسخ خطى «استقصاء النظر»:

1-نسخه خطى کتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى به شماره 4953.

2-نسخه خطى کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد، مشهد كه در ضمن مجموعه‌اى كه رساله‌اى ديگر از مؤلف نيز در آن به چشم مى‌خورد، نگهدارى مى‌شود.

3-نسخۀ خطى کتابخانۀ آستان قدس رضوى، مشهد به شماره 314.

4-نسخه‌اى ديگر از کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، به شماره 4954...

نسخ خطى رساله «الفرق بين كلام النبى و قول الوصى»:

1-نسخۀ کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد.

مشهد كه در ضمن مجموعه‌اى كه رساله «استقصاء النظر» را نيز در بر مى‌گيرد، موجود است.

2-نسخۀ کتابخانه ناصرية در لكنهوى هند به شماره 716.

3-نسخۀ موجود ضمن مجموعه‌اى كه در کتابخانه استاد محمود شهابى خراسانى كه به نسخه کتابخانۀ ناصريه شبيه است، موجود مى‌باشد.

دو رسالۀ فوق در ضمن يك مجموعه با تحقيق و پژوهش آقاى سيد محمدحسینى نيشابورى در قطع رقعى با جلد شوميز در 109 صفحه براى بار نخست در سال 1418 ه‍.ق توسط انتشارات «دار أنباء الغيب» مشهد، منتشر شده است.

منبع

1-مقدمه محقق آقاى سيد محمدحسینى نيشابورى.

2-متن رسالۀ «استقصاء النظر» و «الفرق بين كلام النبى و قول الوصى».

پیوندها

مطالعه کتاب إستقصاء النظر في القضاء و القدر در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور