فضائل أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب(ع)

فضائل أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب(ع)
پدیدآوران	ابن حنبل، احمد بن محمد (نويسنده) طباطبایی، عبدالعزیز (محقق و مصحح)
ناشر	دار التفسير
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1390ش , 1433ق
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

فضائل أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب(ع)، اثر یکی از ائمه اربعه اهل سنت، به نام احمد بن حنبل (164-241ق) است که توسط سید عبدالعزیز طباطبایی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده و چندی پیش به‌عنوان کتاب سال حوزه انتخاب شده است.

یکی از آثار برجای‌مانده از احمد بن حنبل، کتابی است با عنوان «فضائل الصحابة» که چنان‌که از عنوان آن هویداست، مشتمل بر روایاتی است در منقبت صحابه پیامبر(ص). این کتاب اولین کتابی است که در این موضوع به دست ما رسیده است و آثار دیگری که در این زمینه در دسترس ماست، همچون «فضائل الصحابة» احمد بن شعیب نسائی (م ۳۰۳ق) و «فضائل الصحابة» ابونعیم اصفهانی (م ۴۳۰ق)، همه متأخر از آن هستند.

نکته مهم درباره روایات این کتاب این است که این کتاب به‌صورت متعارف، تألیف احمد بن حنبل به حساب نمی‌آید، بلکه مجموعه روایاتی است که عبدالله بن احمد فرزند او از وی روایت کرده است؛ به اضافه روایاتی که از طریق ابوبکر بن مالک قطیعی از عبدالله روایت کرده است و این دو شخص اخیر – عبدالله و قطیعی – علاوه بر مرویاتشان از احمد، روایاتی را از طریق مشایخ خود - غیر احمد - بر آن افزوده‌اند.

این کتاب که با فضائل عشره مبشره شروع می‌شود و با فضائل عبدالله بن عباس پایان می‌یابد، مشتمل بر ۱۹۶۲ روایت است که در دو جلد به کوشش وصی‌الله بن محمد عباس در سال ۱۴۰۳ق، به چاپ رسیده است. آنچه شایان توجه است اینکه فضائل امیرالمؤمنین (۳۶۹روایت) که بخش قابل توجهی از حجم کتاب را تشکیل می‌دهد، از خود احمد بن حنبل روایت شده است که آنچه در فضائل علی با اسانید صحاح روایت شده، در حق هیچ‌یک از صحابه نیامده است. نظر به اهمیت این قسمت از کتاب «فضائل الصحابة»، این بخش، از همان بدو تدوین به‌صورت مستقل و مجزا استنساخ و تکثیر شده و تحت عنوان «فضائل علي(ع)» از احمد بن حنبل معروف و متداول گشته است.

کتاب فضائل به شکل قابل ملاحظه‌ای مورد استفاده و استناد مؤلفین و محققین واقع شده است و در سده‌های بعد عالمان برجسته‌ای همچون حاکم نیشابوری و ابن بطریق و ابن تیمیه و ابن حجر عسقلانی از آن نقل روایت نموده‌اند.

این نسخه از کتاب «فضائل أميرالمؤمنين(ع)» دارای امتیازاتی به شرح ذیل می‌باشد:

1. اتکا بر مهم‌ترین نسخه‌های کتاب: محقق از پنج نسخه در تحقیق کتاب بهره برده که یکی از نسخ مورد استفاده او نسخه کتابخانه سلیمانیه استانبول به شماره ۸۷۸ است که از نسخه‌های قرن ششم هجری و قدیم‌ترین نسخه کتاب فضائل می‌باشد.
2. تصحیح متن احادیث کتاب (تقويم النص): مرحوم طباطبایی ابتدا با خط خوانا و زیبایی متن کتاب را استنساخ نموده و سپس با دقت فراوانی متن آن را تصحیح کرده است.
3. تخریج روایات از اهمّ منابع روایی و تاریخی و غیره: نکته قابل توجه این است که در تخریج روایات، ایشان از منابع فراوانی بهره برده است که تعداد قابل توجهی از آنها در آن زمان خطی بوده و ایشان به آنها ارجاع داده است؛ منابعی که اکنون به‌راحتی در دسترس ماست و مکررا به چاپ رسیده است. شماری از این منابع عبارتند از: المشيخة البغدادية ابوطاهر سلفی، تهذيب الآثار ابن جریر طبری، منهاج القاصدين ابن قدامه مقدسی حنبلی، صحیح ابن حبان، مصنف ابن ابی‌شیبه، مسند ابی‌یعلی موصلی، خالصة الحقائق فاریابی، معجم کبیر طبرانی، امالی محاملی، الجرح و التعديل ابن ابی‌حاتم رازی و سبل الهدی و الرشاد (السيرة الشامية) شمس‌الدین دمشقی شاگرد جلال‌الدین سیوطی.
4. تعلیقات مهمی که در موارد لازم نگاشته شده است، اعم از مواردی که نیاز به تقویت سند یا متن حدیث بوده و یا اینکه حدیث سندا یا متناً ضعیف بوده و و جه ضعف آن را بیان کرده است.

ابن تیمیه عالم مشهور و جنجال‌آفرین حنبلی قرن هشتم در تألیفات خود از جمله «منهاج السنة» درصدد تضعیف احادیث روایت‌شده در فضائل امیرالمؤمنین(ع) برآمده و به‌صراحت اعلام کرده که روایات فضائل در مسند احمد مشتمل بر افزوده‌های قطیعی می‌باشد که – بنا به گفته وی - به اتفاق اهل معرفت روایاتی جعلی می‌باشند.

به نظر می‌رسد این حکم کلی ابن تیمیه در خصوص جعلی بودن روایات قطیعی بسیار خطا و نابجا باشد. بخش عمده‌ای از مرویات قطیعی اگرچه از طریق عبدالله از احمد نباشد، اما همان روایات از طرُق حدیثی دیگر از جمله از طریق عبدالله از پدرش احمد در همین کتاب فضائل یا در مسند روایت شده و از طرقی است که به قول اهل حدیث «يقوّي بعضها بعضاً». زیادات قطیعی عمدتاً از حدیث شماره ۱۶۱ کتاب فضائل آغاز می‌شود که چنین است:

1. شماره ۱۶۲: حدیث «أول من صلی مع النبي علي بن أبي‌طالب»، به روایت زید بن ارقم. این حدیث از طریق احمد بن حنبل به شماره ۱۲۲ در همین کتاب نقل شده است. بنابراین زیادات قطیعی، به صرف زیاده بودن از جهت اسناد از غیر طریق عبدالله باعث ضعف روایت نمی‌شود؛ چه‌بسا که معتضد به طرق دیگر باشد.
2. شماره ۱۶۳: حدیث منزلت، به‌ روایت سعید بن المسیب از سعد بن مالک. این حدیث از طریق احمد بن حنبل در مسند جلد 1، ص173 به شماره ۱۵۰۹ نیز روایت شده است؛ به‌علاوه که در صحيح مسلم و مسند طیالسی نیز روایت شده است.
3. شماره ۱۶۴: «حدیث غدیر»، به روایت براء بن عازب. این حدیث از طریق احمد بن حنبل در کتاب فضائل به شماره ۱۳۸ و در کتاب مسند احمد جلد 4، ص281 نیز روایت شده است.

و...

در مقابل زیادات قطیعی که از جهت سندی مورد تقویت قرار گرفته، روایاتی هستند ـ گرچه ‌اندک‌شمار ـ که محقق طباطبایی آنها را تضعیف کرده و بر آنها تعلیقه زده است و دو نمونه را در اینجا ذکر می‌کنیم:

1. شماره ۱۷۲ حدیثی است که ابن شهاب زهری از امام سجاد(ع) روایت می‌کند و آن حدیث بیدار نشدن امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س) برای نماز صبح و توجیه علی(ع) است که باعث عصبانیت پیامبر اکرم(ص) شد. محقق طباطبایی در پاورقی، رجال سند این حدیث را ضعیف می‌شمارد؛ زیرا کسانی چون ابواسحاق مخرمی ضعیف و زهری که از مبغضین امیرالمؤمنین(ع) است در سند وجود دارد.
2. شماره ۱۷۹ حدیثی است که قطیعی از شیخ خود جعفر بن محمد فریابی از ابوصالح از امیرالمؤمنین(ع) روایت می‌کند که حضرت فرمودند: «إني لأرجو أن أكون أنا و عثمان و طلحة و الزبير ممّن قال الله عزّ و جلّ فيهم: وَ نَزَعْنا ما في صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلينَ ^{[الحجر–47]} ‎

. طباطبایی، سند این روایت را نیز ضعیف دانسته؛ زیرا در آن ابوصالح (باذام) مولی ام‌هانی ضعیف وجود دارد.

بنابراین، نه حکم کلی بر ضعیف بودن روایات فضائل علی(ع) صحیح است که ابن تیمیه و همفکران او به آن قائلند و نه چنین حکمی بر صحت همه روایات آن.

آنچه مایه تأسف است این است که کتاب «فضائل أميرالمؤمنين» احمد بن حنبل که مشتمل بر روایات صحیحه و مهمی در شأن آن حضرت است از قرار مسموع در حجاز نیز به طبع رسیده است، ولی اکثر روایات آن در پاورقی ـ به بیان غیر علمی ـ تضعیف شده و حکم به سستی و موهون بودن آنها داده شده است؛ بنابراین تحقیق مرحوم طباطبایی و تعلیقات ایشان بر این روایات برای ما مغتنم خواهد بود

مقدمه مفصلی از محقق در ابتدای کتاب آمده که حاوی گزارشی درباره برخورد برخی از عالمان اهل سنت نسبت به شیعه و احادیث حقانیت آنها و نیز زندگی‌نامه احمد بن حنبل، عبدالله بن احمد و قطیعی است.

در پایان کتاب فهرست مصادر و فهارس فنی آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. عبدالحسین طالعی و محسن صادقی (گردآورنده)، ارجنامه علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبائی، درج در پایگاه بنیاد فرهنگی امامت در چهارم اسفند 1395، به آدرس:

http://www.emamat.ir/component/k2/item/3483.html