عاملی، ابراهیم

عاملی، ابراهیم

نام	عاملی، ابراهیم
نام های دیگر	موثق، ابراهیم
نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت	1388 هـ.ق
اساتید
برخی آثار	تفسیر عاملی: شامل لغت، شان نزول، ترجمه اقوال مفسرین و توضیح نکات تربیتی و اجتماعی
کد مؤلف	AUTHORCODE2793AUTHORCODE

ولادت

شادروان استاد ابراهيم موثق عاملى، صاحب تفسير عاملى يكى از قرآن‌پژوهان سترگ عصر ماست. وى در سال 1280 شمسى در شهر مشهد مقدس در خاندان علم و تقوى ديده به جهان گشود.

کسب علم و دانش

پدرش مرحوم شيخ عبدالحسين عاملى، از علماى شهر مشهد بود. نسبش به شيخ حرّ عاملى (م 1104 ه‍) كه از بزرگ‌ترين علماى متبحر در علم حديث در قرون اخير است، مى‌رسد، يعنى صاحب كتاب معروف وسائل الشيعه و چندين اثر مهم ديگر.

خاندان عاملى مدتها جزو كارگزاران و عمّال شايسته آستان قدس رضوى بوده‌اند و مرحوم عاملى نيز چنين بود، ولى در دورۀ نيابت توليت اسدى (عهد رضاخانى) از مشاغل موروثى خود استعفا كرد. وى علوم قديمه را در محضر استادانى چون ملا اسحاق چولايى (مقدمات)، مرحوم اديب نيشابورى (ادبيات)، مرحوم شيخ حسن برسى (فقه و اصول)، مرحوم آقازادۀ بزرگ (خارج فقه) و مختصرى در محضر مرحوم حاج آقا حسين قمى و مرحوم شيخ اسد اللّه يزدى (فلسفه و رياضى) و مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى و شيخ سيف اللّه ايسى (فلسفه) فرا گرفت و به اخذ تصديق مدرّسى فقه و اصول نايل آمد.

موثق عاملى، به جهت مراتب فضل و دانشى كه دارا بود و علاقه‌اى كه به كار تعليم و تربيت داشت، دعوت رؤساى وقت فرهنگ خراسان را پذيرفت و به كار معلمى پرداخت و خدمت به فرهنگ جديد را وجهه همت خود قرار داد. او همچنين در اين مدت، كفالت مديريت كتابخانۀ ادارۀ معارف خراسان را به عهده گرفت و منشأ آثار و خدماتى در اين ميدان گرديد.

تدريس را از دبيرستان از سالهاى 1316‌ش شروع كرد و بعدها در دانشسراى مقدماتى پسران، به تدريس اشتغال ورزيد و به تربيت مربيان و معلمان مشغول شد. از سال 1337 به دعوت دانشكده معقول و منقول مشهد در آن مؤسسه عالى هم تدريس مى‌كرد. مرحوم عاملى در تاريخ 42/6/1 از آموزش و پرورش باز نشسته شد و كار مطالعاتى و تحقيقاتى گسترده خود را در زمينه قرآن و تفسير دنبال كرد. او ضمن مطالعه و تحقيق، با براه انداختن جلسات علمى گوناگون به اين نشاط، شور و شوق مى‌بخشيد. استاد محمد رضا حكيمى نويسنده متعهد و نامدار معاصر در يادداشتى كه به درخواست راقم سطور در معرفى مفسر و يادآورى خاطراتى از مرحوم عاملى نوشته‌اند، چنين آورده‌اند:

«ايشان از سالهاى دور، شب‌هاى پنج‌شنبه محفلى ترتيب داده بودند و جمعى از دوستان ايشان گرد مى‌آمدند و غالب آنان اهل فضل و فرهنگ بودند، بعضى روحانى و بعضى دانشگاهى و فرهنگى. اين محفل، انجمن ادبى از نوع انجمن‌هاى ادبى مشهد مانند «انجمن ادبى فردوسى» نبود، بلكه محفلى بود بيشتر با بحث‌هايى دربارۀ مسائل كلامى، حديثى، عقايدى، تفسيرى و به مناسبت آن بحث‌ها گاه بحثهاى لغوى هم مطرح مى‌گشت، و چون ايشان مشغول نوشتن تفسير خود بودند، گاه آياتى را نيز مطرح مى‌كردند و مورد نظرخواهى قرار مى‌دادند، به خصوص اگر از علما و روحانيون كسى در محفل حضور داشت.

از كسانى كه گاه به اين محفل مى‌آمدند مرحوم آيت‌اللّه حاج شيخ محمد كاظم مهدوى دامغانى (م 1360 ش) بودند، از مدرسان مشهور مشهد و از شاگردان مرحوم آميرزا مهدى اصفهانى (م 1365 ق) و آقا زاده بزرگ (حاج ميرزا محمّد آقا زاده) (م 1356 ق) و حاج آقا حسين قمى (م 1366 ق). همچنين از ديگر علماى مشهد كه در اين محفل، بسيار شركت مى‌كرد مرحوم شيخ هادى كدكنى بودند كه با مرحوم موثق عاملى مأنوس بودند و از شاگردان مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى (م 1355 ق). مرحوم، دكتر احمد على رجايى بخارايى (م 1357 ش) صاحب فرهنگ لغات قرآن خطى آستان قدس نيز گاه به اين محفل مى‌آمد، وى چند سالى سرپرست كتابخانۀ آستان قدس رضوى بود و آثارى هم از خود به جاى گذاشت، از جمله ترجمۀ موزون قرآن كريم كه از روى نسخه‌هاى خطى كتابخانه آستان قدس تهيه كردند. ديگر از شخصيت‌هاى فرهنگى مشهد كه در اين محفل شركت مى‌كردند، اسماعيل آموزگار و تقى بينش (سردبير مجله فرهنگ) و مرحوم سيد حسين خديو جم بودند. خديو جم كه سالها به تهران مهاجرت كرده بود، هر وقت به مشهد مى‌آمد گاه سرى به اين محفل مى‌زد.

مرحوم موثق عاملى توليت بخشى از اوقاف مدرسه نواب-يكى از مدارس مهم حوزه علميه مشهد-را به عهده داشت. اين توليت از پدر به ارث رسيده بود. ايشان مقيد بود كه اين بودجه را به طلبه‌هاى درسخوان برساند، از اين رو اسم همه طلبه‌هاى مدرسه را در فهرست موقوفه يادداشت نكرده بود و معمولا براى شناخت اين افراد و امتحان از آنان دقت و تلاش مى‌كرد.

در اين اواخر (سالهاى 1335- 1345 ش) كه بنده با ايشان دوست شده بودم، به محفل شب‌هاى پنجشنبه مى‌رفتم و شاهد و وارد اين بحث‌ها كه گاه بسيار داغ هم مى‌شد بودم. از خاطرات آن دوران كه با ايشان داشتم، مربوط به يكى از تابستان‌هاى آن سالهاست كه بنده عبورم به روستاى ييلاقى عنبران در حوالى شهر ييلاقى طرقبۀ مشهد افتاده بود، و مرحوم موثق باغ كوچكى طرف راست جاده و مشرف بر جاده داشت. روزى عصر ديدم مرحوم علامۀ طباطبايى صاحب تفسير الميزان (م 1402 ق) در باغچه ايشان نشسته‌اند و سرگرم گفت و گو و بحث هستند. قيافه جذاب و بسيار با وقار مرحوم طباطبايى و چهره خندان مرحوم موثق در آن عصر تابستان و در آن باغ ييلاقى بر دامنه تبه‌اى سبز، در هواى عنبران عنبر آميز، هنوز مثل ديروز در نظرم مجسم است. در تابستان 1338‌ش علامۀ امينى به مشهد آمدند و مدتى ماندند، طبق معمول، علما و طلاب و استادان به ديدنشان مى‌آمدند و عصرها ايشان به بازديد مى‌رفتند. بنده اغلب در خدمتشان بودم. روزى مرحوم موثق عاملى به ديدن علاّمه آمدند و متقابلا علامه امينى(ره) نيز يك روز عصر به بازديد ايشان رفتند، در اين بازديد مرحوم حاج كريم آقا دستمالچى كه از مواليان بسيار با معرفت اهل بيت عليه‌السّلام و از مريدان بسيار شيفتۀ علامه امينى بود، نيز مرحوم خديو جم كه آن ايام در مشهد بود، و بنده حضور داشتيم. در آن روز مرحوم موثق چند ورق از نوشته‌هاى خطى تفسيرشان را به علامۀ امينى دادند كه ايشان ملاحظه كنند و نظر بدهند. بايد اضافه كنم كه آرايى كه ايشان دربارۀ برخى آيات و تفسير آنها ارايه مى‌كرد، در مواردى مورد نقد قرار مى‌گرفت...»

آثار

اما دربارۀ آثار علمى مرحوم عاملى، كار مهم و ثمر بخش ايشان تا آنجا كه اطلاع دارم تأليف تفسيرى است به نام تفسير عاملى.

وفات

به هر حال استاد عاملى پس از آنكه سالها بر مسند تعليم، تدريس و تحقيق در جهت اعتلاى فرهنگ اين مرز و بوم كوشيد، در ارديبهشت سال 1347‌ش به سراى باقى شتافت و به جوار رحمت الهى باريافت. در شهر مشهد با تشييع جنازه باشكوه و شركت جمعيت انبوه از اقشار مختلف مردم به خاك سپرده شد. ان شاء اللّه خداوند به پاس خدمت به قرآن، وى را در اعلى عليين، در منزلت قرب مقربين، محمد و آل محمد جاى دهد.

وابسته‌ها

تفسیر عاملي