دیوان محسن فانی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''دیوان محسن فانی'''، بخشی از سروده‌های ملا محسن فانی کشمیری (1081-1024ق) است. این دیوان با گردآوری، تصحیح و حواشی «ک. ل. تیکو» (زاده 1925م) و مقدمه سعید نفیسی (1345-1274ش) چاپ شده است و فقط غزلیات و رباعیات او را در بر دارد و از قصیده، قطعه و چهار مثنوی او به نام‌های «ناز و نیاز»، «میخانه»، «مصدر الآثار» و «هفت اختر» تُهی است<ref>ر.ک: مقدمه مصنف، صفحه ت</ref>‏.

فانی، از سرآمدان شاعران پارسی‌گوی کشمیر است که ظاهرا آنچه سروده است دست‌نخورده، به ما رسیده است. ازاین‌رو، می‌توان از همه اندیشه او آگاه شد. شعر او به سبک شعر ایرانی قرن نهم است که بیشتر، از جنبه‌های رئالیسم (واقع‌گرایی) و ناتورالیسم (طبیعت‌گرایی) و نه امپرسیونیسم (برداشت آنی یا لحظه‌ای و نه بازنمایی عین واقعیت) برخوردار است<ref>ر.ک: مقدمه نفیسی، صفحه الف</ref>‏.

دو تن از شاعران بزرگ هندی به نام‌های «اسلم سالم» و «ملا محمدطاهر غنی کشمیری» (درگذشته 1079ق)، از سبک او پیروی کرده‌اند. فانی تعریف ویژه‌ای از شعر دارد و می‌گوید:

گاه جگرسوز و گهی دلکش است'''

فانی در مواجهه با امیران مقتدر زمانه خود از ظرافت‌های بیانی بهره گرفته است؛ نمونه این بیان در تفاوتی که میان «شاه‌جهان» و فرزند ادیب و دانشمند او «داراشکوه» گذارده است، دیده می‌شود:

اگر ز شاه‌جهانم خطاب خانی نیست'''

فانی به داراشکوه، فراوان ارادت داشته است و اشعار بسیاری در وصف و تحسین او سروده است؛ گاه او را محبوب خود و گاه پیر خویش می‌داند:

فانی در نهضت داراشُکوه برای آمیختن ادیان اسلام و هندو، مقام رهبری می‌یابد، اما بسیار سرزنش می‌شود. او مقامات گوناگون سلوک را طی می‌کند و پس از اینکه خود را پیرو مُلا‌شاه و داراشُکوه می‌نامد، درمی‌یابد که «پیری» و «مریدی» را نمی‌توان در وحدت راه داد و چنین می‌گوید:

از جمله شخصیت‌های بزرگی که در آثار او نام برده شده‌اند، «گورو هرگوبند» پیامبر سیک‌ها، ابن سینا (که بیشتر به رد منطق او پرداخته است) و افلاطون است. او در مثنوی‌هایش خود را از سلسله «نظامی» برمی‌شمرد که به دست بزرگانی چون «امیرخسرو»، «جامی» و «یعقوب صرفی» جانشین نظامی شده است:

هر سخنش شمع فروزنده است'''

زد ز دلش مخزن اسرار جوش'''

مطلع انوار به‌جا می‌گذاشت'''

و درباره جامی می‌سراید:

تحفه ابرار به صرفی رساند'''

بدرقه مسلک الاخیار شد'''