مکاتبات خواجه احمد غزالی با عین القضاة همدانی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ه‌ک' به 'ه‌ک') |
جز (جایگزینی متن - 'س‌ا' به 'س‌ا') |
||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
شرح مفصل زندگانی و افکار و عقاید احمد غزالی و عین القضاة بهعنوان دو متفکر و عارف بزرگ در تاریخ تصوف و عرفان خود مطلبی است که در اینجا نمی‌توان بدان پرداخت. آنچه در این کتاب منظور نظر است ارتباط این دو یا به عبارت دقیقتر مکاتبات ایشان با هم است. از این ارتباط مورخین صوفیه به‌اجمال آگاهی داشتند، چنانکه به غلط مشهور بوده که خواجه احمد کتاب معروف خود «سوانح» را در پاسخ به تقاضای عین القضاة نوشته، یا یکی از نامههای غزالی که به موعظههایش شبیه است به عین القضاة خطاب شده و به همین جهت نیز به «عینیه» شهرت یافته است. اگرچه این دو انتساب غلط است، نفس انتساب حکایت از اطلاعی مجمل از ارتباطی می‌کند که تا حدودی به‌صورت مکتوب میان ایشان برقرار بوده است. <ref>ر.ک: همان، صفحه شش و هفت </ref>. | شرح مفصل زندگانی و افکار و عقاید احمد غزالی و عین القضاة بهعنوان دو متفکر و عارف بزرگ در تاریخ تصوف و عرفان خود مطلبی است که در اینجا نمی‌توان بدان پرداخت. آنچه در این کتاب منظور نظر است ارتباط این دو یا به عبارت دقیقتر مکاتبات ایشان با هم است. از این ارتباط مورخین صوفیه به‌اجمال آگاهی داشتند، چنانکه به غلط مشهور بوده که خواجه احمد کتاب معروف خود «سوانح» را در پاسخ به تقاضای عین القضاة نوشته، یا یکی از نامههای غزالی که به موعظههایش شبیه است به عین القضاة خطاب شده و به همین جهت نیز به «عینیه» شهرت یافته است. اگرچه این دو انتساب غلط است، نفس انتساب حکایت از اطلاعی مجمل از ارتباطی می‌کند که تا حدودی به‌صورت مکتوب میان ایشان برقرار بوده است. <ref>ر.ک: همان، صفحه شش و هفت </ref>. | ||
نخستین کسی که گزارش نسبتاً دقیقی از این مکاتبات داد بروکلمن (متوفی 1956م) بود و | نخستین کسی که گزارش نسبتاً دقیقی از این مکاتبات داد بروکلمن (متوفی 1956م) بود و پس‌ازآن تحقیقات آقای رحیم فرمنش و مطالعات و تحقیقات دکتر عفیف عسیران و آقای علینقی منزوی (متوفی 1389ش) پرده از کم‌وکیف این نامهها برداشت. مجموع نامههایی که این محققان معرفی کرده‌اند و در اینجا تصحیح و چاپ شده نه نامه است، گرچه احتمالاً نامههای بیشتری میان ایشان رد و بدل شده که هنوز پیدا نشده است. از نه نامه‌ای که در اینجا چاپ شده فقط یکی از آن‌ها از عین القضاة است که به احمد غزالی نوشته شده است. این نامه اولین مکتوبی است که در اینجا چاپ شده است. نامه دوم پاسخنامه اول است و بعدازآن به ترتیب نامههای سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم همه از احمد غزالی است که به عین القضاة نوشته شده است<ref>ر.ک: همان، صفحه هفت و هشت </ref>. | ||
اولین نامه‌ای که در این مجموعه آورده شده نامه عین القضاة به احمد غزالی است؛ اما تقدیم این نامه بر نامههای دیگر، بهجز نامه دوم بههیچوجه تقدم تاریخی آن را نشان نمی‌دهد. ازآنجاکه این نامه، تنها نامه عین القضاة به احمد غزالی در میان نامهها بوده پیش از دیگران آمده و | اولین نامه‌ای که در این مجموعه آورده شده نامه عین القضاة به احمد غزالی است؛ اما تقدیم این نامه بر نامههای دیگر، بهجز نامه دوم بههیچوجه تقدم تاریخی آن را نشان نمی‌دهد. ازآنجاکه این نامه، تنها نامه عین القضاة به احمد غزالی در میان نامهها بوده پیش از دیگران آمده و پس‌ازآن پاسخ غزالی به این نامه آورده شده است<ref>ر.ک: همان، صفحه هشت </ref>. | ||
ازآنجاکه در نامههای احمد غزالی، بهجز یکی از آن‌ها، ما با پاسخهایی روبرو هستیم که سؤالهایشان مفقود است، گاهی اوقات مطالب نامهها کاملاً مفهوم نیست؛ و باز آنچه به معضل بودن بعضی از عبارات این مکتوبات می‌افزاید مسئله موجز بودن عبارات غزالی است. بهطورکلی روش احمد غزالی در نوشتن آثارش، بخصوص در «سوانح»، این است که مطالبی را که می‌خواهد بگوید در کمال ایجاز بیان می‌کند. این روش خود مبتنی بر یک اصل است و آن استفاده از اشارت برای شنونده ایست که اهل ذوق است. عبارات از نظر غزالی صورت ظاهر اشارات اهل ذوق است و اشارت در بطن عبارت نهفته و کسی می‌تواند از این عبارات به اشارات یعنی به باطن آن‌ها برسد که خود صاحبذوق باشد. ازآنجاکه عین القضاة اهل ذوق و عالم به علم اشارت است و با این زبان کاملاً آشنایی دارد، غزالی با استفاده از اصطلاحات و معانی خاص صوفیانه به‌اختصار و ایجاز به پرسشهای قاضی پاسخ می‌دهد و در این پاسخگویی هم خود را مسئول عدم درک دیگران از این مطالب نمی‌داند<ref>ر.ک: همان، صفحه نه و ده</ref>. | ازآنجاکه در نامههای احمد غزالی، بهجز یکی از آن‌ها، ما با پاسخهایی روبرو هستیم که سؤالهایشان مفقود است، گاهی اوقات مطالب نامهها کاملاً مفهوم نیست؛ و باز آنچه به معضل بودن بعضی از عبارات این مکتوبات می‌افزاید مسئله موجز بودن عبارات غزالی است. بهطورکلی روش احمد غزالی در نوشتن آثارش، بخصوص در «سوانح»، این است که مطالبی را که می‌خواهد بگوید در کمال ایجاز بیان می‌کند. این روش خود مبتنی بر یک اصل است و آن استفاده از اشارت برای شنونده ایست که اهل ذوق است. عبارات از نظر غزالی صورت ظاهر اشارات اهل ذوق است و اشارت در بطن عبارت نهفته و کسی می‌تواند از این عبارات به اشارات یعنی به باطن آن‌ها برسد که خود صاحبذوق باشد. ازآنجاکه عین القضاة اهل ذوق و عالم به علم اشارت است و با این زبان کاملاً آشنایی دارد، غزالی با استفاده از اصطلاحات و معانی خاص صوفیانه به‌اختصار و ایجاز به پرسشهای قاضی پاسخ می‌دهد و در این پاسخگویی هم خود را مسئول عدم درک دیگران از این مطالب نمی‌داند<ref>ر.ک: همان، صفحه نه و ده</ref>. | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
نصرالله پورجوادی، جهت تصحیح نامهها از چهار نسخه خطی استفاده برده که شرح هرکدام را در مقدمه‌اش آورده است<ref>ر.ک: همان، صفحه چهارده تا شانزده</ref>. سپس درباره کارهای تحقیقی خویش می‌گوید: در ذیل صفحات سعی شده است که همه اختلاف چهار نسخه ضبط شود و روشی که در ضبط آن‌ها به‌کار رفته هلموت ریتر در تصحیح متون است. در رسمالخط نسخه‌ها، جز گذاشتن سرکش گاف و نقطههای پ و چ و برداشتن نقطه ذال فارسی و جدا نوشتن «است» از فعل و «به» از اسم و «آنکه» بجای «آنک» تغییر دیگری داده نشده است. رقم سوره و آیه برای آیات قرآن در داخل دو ابرو و پس از نقل هر آیه ذکر شده است. کلمات و عباراتی که معنی آن‌ها روشن نبود تعدادشان کم نبود اما بهندرت | نصرالله پورجوادی، جهت تصحیح نامهها از چهار نسخه خطی استفاده برده که شرح هرکدام را در مقدمه‌اش آورده است<ref>ر.ک: همان، صفحه چهارده تا شانزده</ref>. سپس درباره کارهای تحقیقی خویش می‌گوید: در ذیل صفحات سعی شده است که همه اختلاف چهار نسخه ضبط شود و روشی که در ضبط آن‌ها به‌کار رفته هلموت ریتر در تصحیح متون است. در رسمالخط نسخه‌ها، جز گذاشتن سرکش گاف و نقطههای پ و چ و برداشتن نقطه ذال فارسی و جدا نوشتن «است» از فعل و «به» از اسم و «آنکه» بجای «آنک» تغییر دیگری داده نشده است. رقم سوره و آیه برای آیات قرآن در داخل دو ابرو و پس از نقل هر آیه ذکر شده است. کلمات و عباراتی که معنی آن‌ها روشن نبود تعدادشان کم نبود اما بهندرت پس‌ازآن‌ها علامت سؤال در داخل ابرو گذاشته شد و علت خودداری از افراط در این کار هم این بود که چ بسا معنی کلمه یا عبارتی که برای مصحح نامفهوم بوده برای خواننده‌ای مفهوم باشد و مشاهده علامت سؤال جز برانگیختن تردید بیهوده در ذهن او اثری نداشته باشد<ref>همان، صفحه هفده و هیجده</ref>. | ||
فهرست آیات، احادیث و سخن بزرگان، اشعار، اصطلاحات، لغات و ترکیبات و فهرست نامها در انتهای کتاب ذکر شده است. | فهرست آیات، احادیث و سخن بزرگان، اشعار، اصطلاحات، لغات و ترکیبات و فهرست نامها در انتهای کتاب ذکر شده است. | ||