رساله مخ المعاني: تفاوت میان نسخه‌ها - ویکی‌نور، دانشنامهٔ تخصصی

خط ۴۸:

[[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن]] معتقد است بین چشم و عشق رابطه‌ها و نسبت‎ها و پیوندهاست: «نبشته شده است که یک معنی عین چشم است. چشم و عشق با همدگر مناسبتی دارند؛ چنان‎که در چشم سه چیز می‎باید، در عشق نیز سه صفت می‎باید. برای وجود چشم سه صفت لازم است: سواد و بیاض و نور. همچنین سه صفت مستلزم عشق است که بدون آ ن وجود عشق ممکن نیست: فقر و حزن و حضور. چنان‎که چشم بی سواد و بی بیاض و بی نور درست نباشد، عشق هم بی سواد (الفقر سواد الوجه في الدارين) و بی بیاض ('''و ابيضت عيناه من الحزن''' (یوسف: 84)) و بی حضور (رأيت ربي في قلبي) تمام نباشد». حسن می‌گوید: مرید هم باید مثل عاشق که همه تن متوجه معشوق خودش است، با ارادت و بیعت خود را در وجود پیر خود گم کند. اگر چنین نیست، او فقط یک مرید رسمی است؛ چنان‎که چندین مسلمانان رسمی هستند. او می‌گوید: چشم سِرّ عاشق باید روشن‎تر از چشم سر باشد که به سرمه عشق مکحل باشد<ref>ر.ک: همان، ص25-28</ref>.

او نکات جالبی درباره سماع صوفیه در این فصل بیان می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>. «به عقیده [[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن]] کیفیت سماع را نمی‌توان در تحریر و تقریر گنجانید. او می‌گوید: کسی که سؤال در کیفیت سماع می‌کند، در عالم تفرقه می‎باشد؛ درحالی‎که مجیب، یعنی صاحب سماع جامع اوصاف عشق و مرکز جاذبه عرفان است... نمی‌توانیم کیفیات و واردات سماع را بر صفحه قرطاس بیان کنیم. حسن می‌گوید: در کتب حکایت عرب، اثر سماع در حیوان‎ها هم ذکر شده و یک حکایت معروف را نقل می‌کند که قبیله‌ای بود که وقتی ‎که می‌خواست آهو را شکار کند، به صیدگاه می‌رفت و شروع به آواز خواندن می‌کرد. آهو وقتی که صدای آنها را ~~می‎شنید،~~ چنان دلباخته و مست و بی‌خود ~~می‎شدند~~ که پیششان می‎آمدند و شکار ~~می‎شدند»~~<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>.

او نکات جالبی درباره سماع صوفیه در این فصل بیان می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>. «به عقیده [[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن]] کیفیت سماع را نمی‌توان در تحریر و تقریر گنجانید. او می‌گوید: کسی که سؤال در کیفیت سماع می‌کند، در عالم تفرقه می‎باشد؛ درحالی‎که مجیب، یعنی صاحب سماع جامع اوصاف عشق و مرکز جاذبه عرفان است... نمی‌توانیم کیفیات و واردات سماع را بر صفحه قرطاس بیان کنیم. حسن می‌گوید: در کتب حکایت عرب، اثر سماع در حیوان‎ها هم ذکر شده و یک حکایت معروف را نقل می‌کند که قبیله‌ای بود که وقتی ‎که می‌خواست آهو را شکار کند، به صیدگاه می‌رفت و شروع به آواز خواندن می‌کرد. آهو وقتی که صدای آنها را می‌شنید، چنان دلباخته و مست و بی‌خود می‌شدند که پیششان می‎آمدند و شکار می‌شدند»<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>.

«بیان معنای دوم «عین»، ماهیت عشق و درد و لازم و ملزوم بودن آنها را در بر می‌دارد... معراج عرفانی، مولود دو عامل عشق و مصیبت است... و تا انسان نرسد به ذات حق این دلهره و اضطراب از بین نمی‌رود...»<ref>ر.ک: همان، ص30</ref>. [[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن]] در این مورد می‌گوید: «یک معنی عین چشمه‌ای است که از کوهسار بلا ترشح می‌کند و جریان او بر کشتزار دل‎های زار می‎باشد و هر گیاهی که به مدد آن چشمه از صحن سینه بیرون می‎آید، آن را شمشیر پندار که شکوه او از تیغ کوه قوی‌تر است. مردی باید که فرهادوار از این کوه در کاو کاو طلب باشد. ای فرهاد تو را با شربت تلخ هجران می‎باید ساخت. تیشه آن نیست که به پای خود می‎زنی. باش تا فرستاده پرویز تیغ زبان در تو کشد و کار تو بدان تیشه تمام کند»<ref>ر.ک: همان، ص31</ref>.

خط ۶۰:

[[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن]] معنی سوم عین را آفتاب می‌داند و معنای دیگرش را آتش<ref>ر.ک: همان، ص38-41</ref>. «عشق زری است که از کان «كن فيكون» بیرون آمده است. محک زر آتش است و همچنین آتش ابتلا و سنگ بلا محک عشق است. آن عشق بود که خلیل را چادر «بردا و سلاما» پوشانیده، از شعله آتش به سلامت بیرون آورد»<ref>ر.ک: همان، ص41</ref>.

فصل دوم درباره معنی حرف دوم عشق، یعنی کلمه شین است. فصل دوم مختصرتر از فصل اول است.<ref>ر.ک: همان، ص42</ref>. نویسنده، دندانه‌های شین را سمبل ناهمواری‎ها و مشکلاتی می‌داند که عاشق در راه عشق با آنها روبه‎رو ~~می‎شود~~. شین که در وسط لفظ عشق واقع شده، قلب عشق است و شاهد است به این معنی که مخ و مرکز عشق، ناهمواری‎ها و پستی و بلندی‎ها می‎باشد و از آن دندانه‌ها که در دل عشق است، قلب عاشق پاره ~~می‎شود~~<ref>ر.ک: همان</ref>. او از ارتباط شفقت و عشق نوشته و بیان می‌دارد: «دوستی یعقوب با یوسف محض شفقت بوده است و محبت زلیخا با یوسف عشق. لاجرم هر دو در خطر عظیم افتادند»<ref>ر.ک: همان، ص43</ref>.

فصل دوم درباره معنی حرف دوم عشق، یعنی کلمه شین است. فصل دوم مختصرتر از فصل اول است.<ref>ر.ک: همان، ص42</ref>. نویسنده، دندانه‌های شین را سمبل ناهمواری‎ها و مشکلاتی می‌داند که عاشق در راه عشق با آنها روبه‎رو می‌شود. شین که در وسط لفظ عشق واقع شده، قلب عشق است و شاهد است به این معنی که مخ و مرکز عشق، ناهمواری‎ها و پستی و بلندی‎ها می‎باشد و از آن دندانه‌ها که در دل عشق است، قلب عاشق پاره می‌شود<ref>ر.ک: همان</ref>. او از ارتباط شفقت و عشق نوشته و بیان می‌دارد: «دوستی یعقوب با یوسف محض شفقت بوده است و محبت زلیخا با یوسف عشق. لاجرم هر دو در خطر عظیم افتادند»<ref>ر.ک: همان، ص43</ref>.

«مراد نویسنده از دندانه‌های «ش» عشق هم زحمت و خستگی و مشکل‎های عاشق باشد و هم مراحل و منازل گوناگون عشق»<ref>همان</ref>.

فصل سوم کتاب در توضیح معنای حرف آخر عشق، یعنی «قاف» است.<ref>ر.ک: همان، ص46</ref>. حسن درباره قاف می‌نویسد: «حرفی است که خدای تبارک و تعالی با '''ق و القرآن المجيد''' (ق: 1)، قسمش خورده. اجماع مفسرین بر آن است که سوگند قاف در قرآن یا قسم به قدرت باشد و یا قسم به کوه قاف که گرداگرد جهان را احاطه کرده، ضامن بقا و نفع عالم باشد»<ref>ر.ک: همان، ص47</ref>. حرف قاف در کلمه «عقل» هم وجود دارد، اما عرفا، از جمله [[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن دهلوی]] در جدال بین عقل و عشق، حکم را از آن عشق می‌دانند و آن را از جانب حق تعالی ~~می‎شمارند~~<ref>ر.ک: همان، ص48-50</ref>.

فصل سوم کتاب در توضیح معنای حرف آخر عشق، یعنی «قاف» است.<ref>ر.ک: همان، ص46</ref>. حسن درباره قاف می‌نویسد: «حرفی است که خدای تبارک و تعالی با '''ق و القرآن المجيد''' (ق: 1)، قسمش خورده. اجماع مفسرین بر آن است که سوگند قاف در قرآن یا قسم به قدرت باشد و یا قسم به کوه قاف که گرداگرد جهان را احاطه کرده، ضامن بقا و نفع عالم باشد»<ref>ر.ک: همان، ص47</ref>. حرف قاف در کلمه «عقل» هم وجود دارد، اما عرفا، از جمله [[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن دهلوی]] در جدال بین عقل و عشق، حکم را از آن عشق می‌دانند و آن را از جانب حق تعالی می‌شمارند<ref>ر.ک: همان، ص48-50</ref>.

«در آخر رساله، [[حسن دهلوی، حسن بن علی|حسن دهلوی]] هر سه حروف عشق را جمع می‌کند و سپاهی از آن برای تاخت هوش و عقل عاشق می‌سازد»<ref>همان، ص51</ref>.