دیوان اشعار طالب جاجرمی

دیوان اشعار طالب جاجرمی
پدیدآوران	جاجرمی، طالب (نویسنده) خالق‌زاده، محمدهادی (محقق)
ناشر	بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
چاپ	يکم
شابک	‎2ـ74ـ6441ـ622ـ978
موضوع	شعر فارسي - قرن 9ق.
کد کنگره	‏1399 9د / 5767 PIR

دیوان اشعار طالب جاجرمی تألیف طالب جاجرمی، با تصحیح و تحقیق محمدهادی خالق‌زاده؛ از شاعران فارسی‌گوی قرن نهم هجری و از بزرگ‌زادگان و کدخدازادگان، اعیان فارس و شاعران معروف آن دیار بود. صاحبان تذکره‌ها او را به عنوان شاعری مشهور و مطرح معرفی کرده‌اند و گاه القاب و عناوین بزرگی به وی نسبت داده‌اند. تاریخ وفات او ظاهراً به سال 854 هجری بوده و در شیراز کنار تربت حافظ شیرازی مدفون گشته است.

گزارش کتاب

مولانا محمد طالب جاجرمی از زمرۀ شاعران کم‌شناختۀ سدۀ نهم است که زادگاهش خراسان است و بیش از سی سال از عمرش را در شیراز گذرانده و سرانجام در کنار مقبرۀ حافظ دفن شده است. دیوان اشعار او که تاکنون تصحیح و منتشر نشده، افزون بر انکه احیای یک اثر به زبان فارسی است، ممکن است اطلاعاتی از مباحث فرهنگی، معماری، تاریخی، دینی و ادبی فارس را به همراه داشته باشد.

طالب جاجرمی از شاعران فارسی‌گوی قرن نهم هجری و از بزرگ‌زادگان و کدخدازادگان، اعیان فارس و شاعران معروف آن دیار بود. صاحبان تذکره‌ها او را به عنوان شاعری مشهور و مطرح معرفی کرده‌اند و گاه القاب و عناوین بزرگی به وی نسبت داده‌اند. تاریخ وفات او ظاهراً به سال 854 هجری بوده و در شیراز کنار تربت حافظ شیرازی مدفون گشته است. اصل او از جاجرم خراسان است؛ اما اقامت سی‌سالۀ آخر عمر وی در شهر شیراز، سبب شده که برخی محققان او را شیرازی بنامند. طالب بی‌شک شاعری شیعی است. در اشعار باقی‌مانده از او نمونه‌هایی از گرایش‌های مذهبی وی به تشیع دیده می‌شود.

مهم‌ترین اثر باقی‌مانده از طالب، دیوان اشعار اوست. از دیگر آثار طالب، مثنوی «گوی و چوگان» است که تاکنون هیچ نسخه‌ای از این مثنوی شناسایی نشده است. غزل در قرن نهم با وجود ضعف تألیف‌هایی که وجود دارد، متمایل به سادگی و روانی است و گاهی نکته‌سنجی و مضمون‌آفرینی‌های بکری در آن دیده می‌شود. در شعر طالب همۀ این موارد یافت می‌شود. او در تقلید گاه توفیقی ندارد و گاه تا حد زیادی موفق است. مضمون غزلیات طالب، غالباً عاشقانه و زمینی آمیخته با غزل عارفانه و همراه با انگیزه‌های مدحی است.

با نگاهی کوتاه به دیوان طالب، معلوم می‌شود دو نوع محبوب در اشعار او وجود دارد؛ یکی معشوق زمینی و دوم محبوب آسمانی؛ البته جلوۀ عشق جلوۀ عشق زمینی بسی بیشتر از عشق الهی است. او همچون بسیاری از شاعران قرن هشتم و نهم از شاعران پیش از خود تأثیر بسیاری پذیرفته است؛ شاعرانی چون خاقانی، سعدی، مولوی، حافظ، کمال خجندی و ... که در مقدمۀ این تصحیح به برخی از این تأثیرپذیری‌ها اشاره شده است.

یکی از رویکردهای محتوایی در شعر طالب، سخن از رقیب گفتن و خود را کمتر از سگ معشوق شمردن است. این مضامین گرچه در اشعار سنایی، عطار، عراقی و دیگران دیده می‌شود؛ اما بسامد آن به گستردگی و برجستگی قرن نهم و دهم هجری نیست. این موضوع و «رقیب‌ستیزی» یکی از بن‌مایه‌ها و مضامین پرتکرار شعر طالب جاجرمی است؛ بدان‌معنا که از قرن نهم به بعد رابطۀ عاشق و معشوق در ادبیات فارسی چنین رقم می‌خورد که طالب برای رسیدن به مطلوب حاضر شود حتی سگ کوی معشوق و جایگزین رقیب او گردد.

سبک شعری طالب مانند شعرای غزل‌پرداز قرن نهم، همان تکرار قرن هفتم و هشتم است. در سبک بینابینی عراقی و هندی که شعر طالب به سبک عراقی بسی نزدیک‌تر است و اگر کسی قرن او را نشناسد، تفاوتی بین غزلیات او و شعرای قرن هشتم احساس نمی‌کند. او در غزلیات خود دائم به ارزش و روانی شعر خود اشاره می‌کند؛ اما در صور خیال و هنرهای بیانی نوآوری ویژه‌ای در اشعار طالب دیده نمی‌شود. او تشبیهات تکراری گذشته مثل دهان به نقطه، رخ به آفتاب، مژگان به تیر و ... را به کار می‌گیرد؛ البته سعی می‌نماید از تشبیهات مشروط، تفضیل و ملفوف استفاده نماید تا تشبیه را جذاب‌تر و برجسته‌تر جلوه دهد.

از طالب جاجرمی 111 رباعی باقی مانده است. در میان این رباعی‌ها، مضامین مختلفی به چشم می‌خورد؛ مدح، هجو، عشق، عرفان، وصف و .... برخی از موضوع‌های مطرح‌شده در رباعی‌های طالب است.

دست‌نوشته‌های دیوان طالب بدین ترتیب است:

الف) دیوان غزلیات طالب جاجرمی در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی قم که دست‌نوشته‌ای ناقص است و افزون بر افتادگی‌ برگ‌هایی از آغاز، میانه و انجام، گاهی پاشیدگی جوهر و رنگ‌پریدگی مرکب در آن باعث ناخوانایی ابیات شده است.

ب) نسخه‌ای به شمارۀ 4326 و میکروفیلم 142 در کتابخانۀ موزۀ ملی ایران که با عنوان نادرست «دیوان طالب آملی قرن یازدهم» موجود است. در این دست‌نویس، 231 غزل، 111 رباعی، 8 قطعه، 4 مسمط، 3 ترکیب‌بند و 2 ترجیع‌بند برجای مانده است.

ج) منتخب اشعار طالب جاجرمی که در مجموعۀ اشعاری از شعرای فارسی در کتابخانۀ ایالتی برلین موجود است. در این تصحیح التقاطی از اشعار سه دست‌نوشته ارائه شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات