بلوچستان در سفرنامه‌های خانواده سایکس

بلوچستان در سفرنامه‌های خانواده سایکس
پدیدآوران	سایکس، سر پرسی مولزورث (نویسنده) صالحی علامه، مانی (مترجم)
ناشر	مؤسسه آبی پارسی، پل فیروزه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎5ـ11ـ7464ـ622ـ978
موضوع	بلوچستا‌ن‌ -- سیر و سیا‌حت‌ -- قرن‌ ۱۳ق‌.,ایران‌ - سیر و سیا‌حت‌ - قرن‌ ۱۳ق‌.
کد کنگره	DSR ۲۰۰۳/س۲ب۸‏

بلوچستان در سفرنامه‌های خانواده سایکس تألیف سر پرسی سایکس و اِلا سایکس، ترجمه مانی صالحی علامه؛ این کتاب ترجمۀ سه سفرنامه از سایکس به ایران را دربر دارد که بخش‌های مهمی از آن شرح سفر او به بلوچستان است. افزون بر این سه متن، فصلی از کتاب «سراسر ایران بر پشت زین زنانه» نوشتۀ اِلا سایکس خواهر سِر پرسی سایکس نیز به این کتاب افزوده شده تا روایت تحدید حدود مرزهای بلوچستان را کامل کند.

گزارش کتاب

سِر پرسی سایکش که آنتونی وین او را در کتاب «ایران در بازی بزرگ» کاشف، کنسول، سرباز و جاسوس بریتانیایی نامیده، یکی از بازیگران مهم صحنۀ سیاست بریتانیا در خاورمیانۀ قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بوده است. برای اجرای طرح سرزمین‌های حائل و حفظ منافع بریتانیا در منطقه، حضور مستشاران بلندپایه یا دست‌کم تیزهوش کارگزاران و صاحب‌منصبان بریتانیایی در این مناطق امری ضروری بود. سر پرسی سایکس مستشرق و مستشار بانفوذ بریتانیا در ایران از جملۀ این افراد بود. نزد آنانی که سفرنامه‌های فرنگی دربارۀ ایران را دنبال کرده‌اند، نام سایکس با کتاب «ده هزار مایل در ایران» بر سر زبان‌ها افتاد؛ این کتاب همواره از منابع قابل استناد در بررسی سیاست‌های بریتانیا در آسیای مرکزی و «بازی بزرگ» میان روس و انگلیس در قرن نوزدهم بوده است.

سایکس چند فصل از کتاب خود را به بلوچستان اختصاص داده است. این بخش‌ها شامل اطلاعاتی قابل توجه دربارۀ فرهنگ و جغرافیا و نیز گزارش‌های تاریخی و شرح رویدادهای معاصر بلوچستان است که نشان از آگاهی و اشراف او بر منطقه دارد. به سبب این اشراف و اطلاعات بود که به عنوان معاون سر توماس هولدچ نمایندل بریتانیا در کمیسیون مرکزی بلوچستان انتخاب شد.

این کتاب ترجمۀ سه سفرنامه از سایکس به ایران را دربر دارد که بخش‌های مهمی از آن شرح سفر او به بلوچستان است. نخستین سفرنامۀ این کتاب با عنوان «چهارمین سفر در ایران» متن خطابۀ او در انجمن جغرافیایی سلطنتی بریتانیا است. این خطابه گرچه به جغرافیای خلیج فارس اختصاص دارد، اما دربردارندۀ گزارشی دربارۀ اوضاع بلوچستان ایران نیز می‌باشد, از جمله اقدامات نظامی سایکس برای دستگیری قاتلان گریوز، سرکوب ناآرامی‌های بلوچستان، موضوع تحدید حدود در کمیسیون مرزی ایران و بریتانیا و اوضاع اجتماعی و سیاسی بلوچستان پس از قتل ناصرالدین شاه.

بخش دوم با عنوان «سفرهای اخیر در ایران» متن سخنرانی او در انجمن جغرافیایی سلطنتی در 28 ژوئن 1897 است. روایت این سفرنامه نیز گرچه با شرح مختصری دربارۀ جغرافیا و تاریخ ایران آغاز می‌شود، حاوی اطلاعات باارزشی از سفر سایکس به بلوچستان است. سفر سایکس با ورود او به خاک ایران از آشوراده و بندر گز در شمال غربی ایران آغاز می‌شود و با حضور در دشت گرگان و میان ترکمن‌های گوکلان ادامه می‌یابد و سرانجام از راه بجنورد و شیروان و مشهد و طوس وارد کرمان می‌شود تا از آنجا قدم به خاک بلوچستان بگذارد.

متن سوم با عنوان «کاوش در بلوچستان» در حقیقت خلاصه‌ای از دو متن نخست و سخنرانی سایکس در نشست مشترک انجمن سلطنتی آسیای مرکزی و انجمن هند شرقی است که در 23 اکتبر 1940 برگزار شده؛ در جلسه‌ای که سر هنری مک‌ماهون رئیس کمیساریای بلوچستان نیز حضور داشته است.

افزون بر این سه متن، فصلی از کتاب «سراسر ایران بر پشت زین زنانه» نوشتۀ اِلا سایکس خواهر سِر پرسی سایکس نیز به این کتاب افزوده شده تا روایت تحدید حدود مرزهای بلوچستان را کامل کند. این بخش از سفرنامۀ اِلا حاوی سفر او از کرمان به بلوچستان و حضور در کمیسیون مرزی است. روایت زنانۀ او از یکی از مهم‌ترین کمیسیون‌های تحدید مرزهای ایران در عهد قاجار، ناگفته‌هایی قابل تأمل از دیپلماسی ضعیف قاجار در حفظ تمامیت ارضی و نیز ویژگی‌های فرهنگی رجال سیاسی آن دوران ایران را منعکس می‌کند.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات

وابسته‌ها

بلوچستان در سالهای 1307 تا 1317 قمری

هشت گفتار درباره‌ی باستان‌شناسی و تاریخ سیستان و بلوچستان