گونه‌شناسی نثر فارسی در عصر قاجار

گونه‌شناسی نثر فارسی در عصر قاجار
پدیدآوران	حاجی‌آقابابایی، محمدرضا (نویسنده)
ناشر	مهراندیش
مکان نشر	تهران
سال نشر	1401
شابک	‎1ـ29ـ7847ـ622ـ978
موضوع	نثر فا‌رسی‌ -- قرن‌ ۱۳ق‌,iteratureB prose Persian -- century th91,نثر فا‌رسی‌ -- قرن‌ ۱۳ق‌. -- تا‌ریخ‌ و نقد,iteratureB prose Persian -- century th91 -- criticism and History
کد کنگره	PIR ۳۹۰۵/ح۲گ۹‏

گونه‌شناسی نثر فارسی در عصر قاجار تألیف محمدرضا حاجی‌آقابابایی؛ این کتاب به بررسی گونه‌های نثر فارسی در عصر قاجار اختصاص دارد و تا حد امکان، جوانب مختلف این گونه‌ها بررسی شده است. در گزینش نمونه‌ها کوشیده شده مطالبی انتخاب شود که نشانگر ویژگی‌های نثر آن گونۀ ادبی و همچنین دارای اهمیت محتوایی باشد و خواننده با مطالعۀ آنها، نسبت به وضعیت سیاسی و فرهنگی و اجتماعی آن دوران آگاهی بیشتری به دست آورد.

ساختار

کتاب از سیزده فصل تشکیل شده است. عناوین کتاب عبارت است از: فصل اول: نگاهی به تاریخ سیاسی ـ فرهنگی عصر قاجار

فصل دوم: تاریخ‌نویسی در عصر قاجار

فصل سوم: منشآت‌نویسی و رسائل اداری در عصر قاجار

فصل چهارم: تذکره‌نویسی در عصر قاجار

فصل پنجم: سفرنامه‌نویسی در عصر قاجار

فصل ششم: خاطره‌نویسی و یادداشت‌های روزانه در عصر قاجار

فصل هفتم: متون عرفانی، فلسفی و حکمی در عصر قاجار

فصل هشتم: رسائل سیاسی و اجتماعی در عصر قاجار

فصل نهم: ترجمۀ متون در عصر قاجار

فصل دهم: روزنامه‌نگاری در عصر قاجار

فصل یازدهم: پاورقی‌نویسی در عصر قاجار

فصل دوازدهم: ادبیات نمایشی در عصر قاجار

فصل سیزدهم: نثر ادبی و داستانی در عصر قاجار

گزارش کتاب

در تاریخ ایران، عصر قاجار به تعبیری دوران گذار از جامعه‌ای سنتی به سمت‌وسوی جامعه‌ای مدرن به شمار می‌آید و تحولات گسترده‌ای در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی در این دوران پدید آمده است. یکی از مهم‌ترین تفاوت‌هایی که می‌توان میان ادبیات عصر قاجار و دوره‌های پیش از آن برشمرد، توجه ویژه به نثرنویسی در حوزه‌های مختلف و پیدایی گونه‌های تازه در این عرصه است. با توجه به اینکه سنت ادبی ما بر اساس شعر شکل گرفته است، این رویکرد تازه از اهمیت فراوانی برخوردار است و لازم است ابعاد گوناگون آن هرچه بیشتر، مورد مطالعه قرار گیرد. این کتاب به بررسی گونه‌های نثر فارسی در عصر قاجار اختصاص دارد و تا حد امکان، جوانب مختلف این گونه‌ها بررسی شده است. در گزینش نمونه‌ها کوشیده شده مطالبی انتخاب شود که نشانگر ویژگی‌های نثر آن گونۀ ادبی و همچنین دارای اهمیت محتوایی باشد و خواننده با مطالعۀ آنها، نسبت به وضعیت سیاسی و فرهنگی و اجتماعی آن دوران آگاهی بیشتری به دست آورد.

فصل اول کتاب نگاهی است به تاریخ سیاسی ـ فرهنگی عصر قاجار. این دوران را شاید بتوان نخستین دوره‌ای دانست که ایران با دنیای غرب به طور وسیع ارتباط برقرار کرد. از میانۀ عصر قاجار و با اعزام دانشجویان ایرانی به اروپا، شناخت بیشتری نسبت به تحولات جهانی در جامعۀ ایرانی پدید آمد و بعضی از این دانشجویان اروپادیده در پی ایجاد اصلاحات برآمدند و سعی کردند با رواج مظاهر تمدن جدید، همچون روزنامه و ترجمۀ آثار غربی و بیان قانون‌خواهی و آزادی، تا حدی از عقب‌ماندگی‌ها بکاهند و توسعه‌ای نسبی در جامعۀ ایرانی پدید آورند.

تاریخ‌نویسان عصر قاجاری بیشتر به وقایع‌نگاری می‌پرداختند و از عوامل بنیادینی که موجب بروز دگرگونی در جامعۀ آن روز ایران شده بود، غافل بودند و اگر بعضی از ایشان در ذهن خود نظریه‌ای نیز داشتند، این نظریه همان نگرش پیشینیان به حکومت و چگونگی به قدرت رسیدن اشخاصی گوناگون بود که در طول تاریخ ایران به شکل‌های گوناگون از سوی مورخان بازگو شده است. به طور کلی با بررسی کتاب‌های تاریخی عصر قاجار، مشخص می‌شود مورخان ایرانی این دوره تنها روایتگر حوادثی بوده‌اند که از پی هم رخ داده است و کمتر به علل آن پرداخته‌اند. در فصل دوم تاریخ‌نویسی در عصر قاجار پرداخته شده است.

منشآت‌نویسی در متون عصر قاجاری نیز دیده می‌شود و نویسندگان و منشیان توانمند آن دوران، آثاری را در این زمینه از خود بر جای نهاده‌اند. نثر دشوار و متکلف در آغاز عصر قاجاری از رونق خاصی برخوردار بود و دبیران و منشیان به‌شدت تحت تأثیر نثرهای پیشین به صنعت‌پردازی روی می‌آوردند. فصل سوم کتاب اختصاص به بررسی نثر منشآت و رسائل اداری عصر قاجار دارد.

عصر قاجار یکی از پربارترین دوره‌ها در زمینۀ نوشتن تذکره است و آثار زیادی در این دوران به وجود آمده است. نگاهی گذرا به مهم‌ترین تذکر‌ه‌های پدیدآمده در ادب فارسی، گواه آن است که به‌سختی می‌توان از لابلای مطالب آنها اطلاعات درخور توجهی به دست آورد و گاهی اطلاعات ارائه‌شده به اندازه‌ای ضدونقیض است که پژوهشگر را دچار سردرگمی می‌کند. تذکره‌نویسی این دوران در فصل چهارم تبیین و بررسی شده است.

دوران قاجار، دوران رونق سفرنامه‌نویسی است و آثار فراوانی در این زمینه بر جای مانده است که می‌توان از آنها برای شناخت هرچه بیشتر اوضاع و احوال عصر قاجاری بهره گرفت. به طور کلی سفرنامه‌های عصر قاجار را می‌توان به دو دستۀ کلی داخلی و خارجی تقسیم کرد. سفرنامه‌های داخلی گزارشی است از سفرهای حاکمان و کارگزاران حکومتی یا دربرگیرندۀ سفرهای سیاحتی افراد به مناطق گوناگون است که در این میان سفر به مکان‌های زیارتی از اهمیتی خاص برخوردار است. سفرنامه‌های خارجی نیز یا به قصد سیاحت در سایر کشورها انجام شده یا برای انجام مأموریت‌های سیاسی بوده که با عنوان سفارت‌نامه از آن یاد می‌شود. پاره‌ای از سفرنامه‌های خارجی نیز دربرگیرندۀ سفر به خانۀ خدا یا عتبات عالیات است. در فصل پنجم بررسی سفرنامه‌نویسی عصر قاجار انجام شده است.

توجه ویژۀ ناصرالدین شاه به خاطره‌نویسی موجب شد تا عده‌ای از درباریان و کارگزاران حکومتی به تقلید از وی به نوشتن خاطره بپردازند و از این رهگذر آثار فراوانی در عصر قاجار پدید آمد که مطالعۀ آنها می‌تواند فهم بهتری نسبت به روابط سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی آن دوران برای پژوهشگران فراهم آورد. در فصل ششم به معرفی بعضی از آثار منتشرشده در این حوزه پرداخته شده است.

پس از استقرار حکومت قاجار و برگزیده شدن تهران به عنوان پایتخت، برخی از نامدارترین عالمان مکتب اصفهان به دعوت فتحعلی‌شاه قاجار به تهران آمدند و حوزۀ علمی خود را در این شهر گستردند که در سیر تاریخی فلسفۀ اسلامی به مکتب تهران معروف شده است. از نامبردارترین چهره‌های فلسفی مکتب تهران، می‌توان از ملا عبدالله زنوزی، ملا علی زنوزی، آقامحمدرضا قمشه‌ای و میرزا ابوالحسن جلوه نام برد. در فصل هفتم متون عرفانی، فلسفی و حکمی عصر قاجار بررسی شده است.

یکی از گونه‌های نثرنویسی که در دورۀ قاجار رونق بسیار یافت، نوشتن رساله‌ها و کتاب‌هایی در زمینۀ مسائل سیاسی و اجتماعی است. انتشار اینگونه آثار در دوران قاجار، واکنش‌های گوناگونی را پدید آورد و در بیشتر موارد با برخورد خشن حاکمان روبرو شد و به تبعید، حبس یا قتل نویسنده منجر شد که برای نمونه می‌توان به سرنوشت سیدجمال‌الدین اسدآبادی، مستشارالدوله یا میرزاآقاخان کرمانی اشاره کرد. در فصل هشتم به معرفی تعدادی از مهم‌ترین رسائل سیاسی ـ اجتماعی عصر قاجار پرداخته شده است.

از دورۀ قاجار با توجه به تحولات فرهنگی و همچنین ارتباطات رو به گسترش ایرانیان با اروپا و آشنایی با ادبیات غربی و نیز تأسیس چاپخانه در ایران و همچنین پاسخ‌گویی به نیازهای علمی و آموزشی، موجب رواج ترجمه در ایران گردید. با دقت در آثار ترجمه‌شده، مشخص می‌شود بیشتر این آثار بیانگر نیاز به تحول و دگرگونی در جامعۀ ایرانی است. در فصل نهم برخی از متون ترجمه‌شده بررسی شده است.

پس از آشنایی گستردۀ ایرانیان با غرب، اندک‌اندک محصولات فرهنگی جهان جدید نیز به ایران عصر قاجار راه یافت که روزنامه و روزنامه‌نویسی یکی از پدیده‌هایی بود که از رهگذر این آشنایی وارد حوزۀ زبان فارسی گردید. فصل نهم اختصاص به بررسی روزنامه‌نگاری در عصر قاجار دارد.

منظور از پاورقی مطالب دنباله‌داری است که در پایین صفحات چند شمارۀ نشریه منتشر می‌شود. این گونۀ نوشتاری به تقلید از مطبوعات اروپایی و از طریق ترجمه به مطبوعات ایران راه یافت. با توجه به اینکه امکان چاپ کتاب در عصر قاجار محدود بود و بیشتر داستان‌های ترجمه‌شده به صورت دنباله‌دار در نشریات آن دوران چاپ می‌شد، ترجمه نقش مهمی در گسترش پاورقی‌نویسی بر عهده داشت. در فصل یازدهم این گونۀ نوشتاری بررسی شده است.

در روزگار قاجار، تعزیه و شبیه‌خوانی گسترش بیشتری یافت و شعر و نثر فارسی که به سمت‌وسوی ساده‌گرایی حرکت کرده بود، بیش از گذشته پذیرای این گونۀ ادبی شد. فصل دوازدهم اختصاص به بررسی ادبیات نمایشی این دوره دارد.

متون ادبی عصر قاجار را می‌توان به چهار دستۀ متون تقلیدی از گلستان سعدی، داستان‌های عامیانه و مکتب‌خانه‌ای، داستان‌های رمان‌گونه که میانۀ داستان‌های عامیانه و رمان به شمار می‌آیند و رمان‌های تألیفی تقسیم نمود. آنچه به عنوان گونۀ نثر ادبی و داستانی در عصر قاجار مطرح می‌شود، ترکیبی است از سنت داستان‌نویسی و حکایت‌پردازی گذشتگان و تقلید از شیوۀ رمان‌نویسی اروپاییان. در فصل پایانی کتاب نثر ادبی و داستانی این دوران بررسی شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات