الانوار الإلهية

الانوار الإلهية
پدیدآوران	حس‍ي‍ن‍ي‌ س‍م‍رق‍ن‍دي‌، م‍ح‍مد ب‍ن‌ اش‍رف‌ (نویسنده) دادخواه، غلامرضا (مصحح)
ناشر	مؤسسه پژوهشي حکمت و فلسفه ايران
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1401ش.
چاپ	يکم
شابک	‎??978-622-6331-38-8
موضوع	منطق - متون قديمي تا قرن 14 کلام - متون قديمي تا قرن 14
کد کنگره	‏5ح4ع / 66 BC

الانوار الإلهیة تألیف شمس‌الدین سمرقندی (متوفای722ق/701ش)، با مقدمه و تصحیح غلامرضا دادخواه؛ سمرقندی در این کتاب تلاش می‌کند با بهره‌گیری از آموزه‌های منطقی و با آگاهی از راهی که پیش از او متکلمان اشعری‌مسلکی چون رازی و ارموی پای در آن نهاده‌اند، کلام ماتریدی را بنیادی قویم و نظمی تازه بخشد. عمده‌ترین ویژگی کلام سمرقندی که آن را کاملاً از کلام رایج ماتریدی متمایز می‌کند، به پی‌ریزی مبادی فلسفی برای اثبات مسائل کلامی و متمایزکردن آن مبادی از مسائل کلامی برمی‌گردد.

ساختار

کتاب از سه مطلع تشکیل شده است. که عناوین آن‌ها عبارت است از:

المطلع الاول فی المیزان و فیه مقدمة و اشراقان

المطلع الثانی فی المبادی و فیه لمعات

المطلع الثالث فی المسائل و فیه انوار

گزارش کتاب

شمس‌الدین سمرقندی در نیمه‌های سدۀ هفتم هجری زاده شد و در سال 722 قمری درگذشته است. دربارۀ زادگاه او اطلاعات اندکی در دست است؛ هرچند در منابع موجود جز «سمرقندی» نسبت دیگری برای او ذکر نشده است، به همین دلیل به نظر می‌رسد او احتمالاً اهل سمرقند بوده است. سمرقندی احتمالاً مقدمات علوم دینی را نخست در خجند و بعد در بخارا خوانده است. از استادان او شخصی به نام «صدر الشریعه» بود و در «الرسالة الاسلامیة» به نام او اشاره شده است. برخی از گزارش‌ها نشان از تحصیل او در تبریز و برخی گزارش‌ها حاکی از اقامت او مدتی در بلاد روم است.

سمرقندی کتاب «الانوار الالهیة» را به فلک‌الدین تبریزی که دست‌کم تا رجب سال 706 قمری در قید حیات بوده، تقدیم کرده است. کهن‌ترین نسخه‌ای که از این کتاب می‌شناسیم نسخۀ جارالله است که در 25 شعبان 696 قمری کتابت شده است.

او در این کتاب تلاش می‌کند با بهره‌گیری از آموزه‌های منطقی و با آگاهی از راهی که پیش از او متکلمان اشعری‌مسلکی چون رازی و ارموی پای در آن نهاده‌اند، کلام ماتریدی را بنیادی قویم و نظمی تازه بخشد. عمده‌ترین ویژگی کلام سمرقندی که آن را کاملاً از کلام رایج ماتریدی متمایز می‌کند، به پی‌ریزی مبادی فلسفی برای اثبات مسائل کلامی و متمایزکردن آن مبادی از مسائل کلامی برمی‌گردد.

سمرقندی در بخش منطق این کتاب افزون بر خلاصه‌کردن مباحث «قسطاس»، در برخی آرای منطقی پیشین خود بازاندیشی می‌کند و تغییرات صوری اندکی در ساختار مباحث کتاب و تقریر مطالب اعمال می‌کند. او در این بخش شکل رابع قیاس را دور از طبع برمی‌شمارد و از ذکر ضروب آن خودداری می‌کند. بخش «مبادی» انوار شامل 38 لمعه است و هیچ دسته‌بندی دیگری در آن دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد سمرقندی مخاطبین «انوار» را دانشجویانی کاملاً آشنا به این مباحث فرض کرده و ضرورتی در فصل‌بندی مطالب آن ندیده است. در بخش مسائل اما او به مباحثی پرداخته است که در «معتقدات» و «صحائف» آمده است.

از این کتاب سه نسخۀ کامل و یک نسخۀ نسبتاً کامل شناخته شده است و خود سمرقندی بر بخش منطق «انوار» شرحی نوشته است که از آن هم سه نسخه موجود است: یکی کامل و دو تا ناقص. نسخۀ جارالله که اقدم نسخ موجود از این کتاب است؛ نسخۀ لاله‌لی کتابت محمود بن عمر غازی سمرقندی در سال 706 قمری؛ مجلس 1289 که مجموعه‌ای است به خط نسخ خوانا کتابت احمد بن حاج عبدالرحمان بن ابی‌بکر در 733 قمری؛ مرادملا به خط نستعلیق بدون تاریخ؛ نورعثمانیه شامل بخشی از شرح منطق؛ لاله‌لی کتابت 708 قمری که فاقد متن منطق است و در این تصحیح به کار نیامده است؛ شهید علی‌پاشا به خط نسخ که از این نسخه هم در این تصحیح استفاده نشده است. بنابراین این تصحیح با استفاده از پنج نسخۀ ابتدایی پیش‌گفته انجام گرفته است.

سمرقندی در این کتاب به ذکر عناوین بخش‌های اصلی کتاب اکتفا کرده و فصول متعددی که در ذیل هر مبحث آمده را بدون عنوان گذاشته است؛ برای فهم بهتر متن و برای فراهم‌کردن امکان مطالعۀ تطبیقی مطالب «انوار» با بخش‌های متناظر آنها در «قسطاس»، «صحائف» و «معتقدات» عنوان‌هایی که عمدتاً برگرفته از این سه اثر است، به فصول بدون عنوان «انوار» افزوده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات