ابن عربی، محمد بن علی

آرامگاه ابن‌ عربی، دمشق

نام	ابن عربی، محمد بن علی
نام‌های دیگر	اب‍ن‌ال‍ع‍رب‍ی‌، اب‍وب‍ک‍ر م‍ح‍م‍د ب‍ن ع‍ل‍ی‌ اب‍ن‌ال‍ع‍رب‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن ع‍ل‍ی‌ اب‍ن‌ال‍ع‍رب‍ی‌، محیی‌الدین م‍ح‍م‍د اعرابی‌، محیی‌الدین ح‍ات‍م‍ی طائ‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن ع‍ل‍ی‌ ش‍ی‍خ الاک‍ب‍ر محیی‌الدین عربی
نام پدر	علی
متولد	شب هفدهم ماه رمضان المبارک سال 560 هجرى قمرى
محل تولد	شهر مرسیه در جنوب شرقی اندلس(اسپانیا)
رحلت	638 ق در دمشق
اساتید	ابوجعفر عرینى، محمد بکری، ابوالعباس عرینی، یوسف الگومى، صالح عدوى
برخی آثار	دیوان ابن‌ عربی - فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)- فتوحات مکیه
کد مؤلف	AUTHORCODE00782AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، ابن عربی (ابهام زدایی) را ببینید.

ابوبکر محمد بن على بن احمد بن عبداللّه حاتمى (560- 638ق)، معروف‌ به‌ شیخ‌ اکبر، اندیشمند، عارف‌ و صوفی‌ بزرگ‌ جهان‌ اسلام‌، از اولاد عبداللّه بن حاتم، برادر «عدى بن حاتم» از صحابه‌ى بزرگوار،

ولادت

در شب هفدهم ماه رمضان المبارک سال 560 هجرى قمرى، شب نخستین سالگرد اعلان «عید قیامت» به وسیله حسن بن محمد، برابر با بیست و هشتم ژوئیه 1165 میلادى، در بلده‌ی «مرسیه» از بلاد اندلس در خانواده جاه و جلال و زهد و تقوى متولد شد. در سال 568 ه‍.ق به شهر «أشبیلیه» منتقل و تا سال 598 ه‍.ق در آن اقامت گزید. گویى در سال 597 ه‍.ق وارد شهر «بجایه» از بلاد مغرب شده و از آنجا به سوى شرق به قصد حج و زیارت خانه‌ى خدا کوچ مى‌کند، بعد از آن دیگر به سوى اندلس باز نمى‌گردد. ابن عربى در «رسالة الحجب» از این دوره‌ى زندگى خویش با عنوان «دوران جهالت» یاد مى‌کند، آنجا که مى‌گوید: کنت یوما بمدینه قرطبة و انا ماش الى صلاة الجمعة، و معی جماعة من اخوانی و ذلک فی ایام جهالتی.

بعد از آن مدتى را در مصر اقامت مى‌گزیند و پس از آن به حجاز مى‌رود و در بغداد، موصل و شهرهاى روم نیز مدت کوتاهى را سپرى مى‌کند.

کنیه و القاب

کنیه‌ى معروف شیخ،«ابوبکر» و القاب معروف او ابوعبداللّه، ابن افلاطون، ابن سراقه، ابن العربى در غرب و ابن عربى در شرق مى‌باشد ولى معروف‌ترین لقب او در بین پیروانش، عنوان بسیار با معنى و با شکوه «الشیخ الاکبر» است.الحکیم الالهى، خاتم الاولیاء الوارثین، برزخ البرازخ، محی الحق و الدین، البحر الزاخر فى المعارف، الکبریت الاحمر، العارف باللّه، از دیگر القاب او مى‌باشد.

ابن عربى، تشیّع یا تسنن

سخن درباره‌ى مذهب ابن عربى از منظر تراجم نگاران و محققان در آثار ابن عربى، مختلف و گاهى در تضاد با هم مى‌نماید و این شاید از عدم تقلید شیخ از مکتب فقهى خاص و عدم فراست تراجم نگاران در تحلیل عقیده‌ى وى در موضوع تشیّع و تسنّن ناشى بوده و تعصّب و تجانب از انصاف نیز نقش مؤثرى در اظهارات آنان نسبت به وى داشته است، پاره‌اى همانند فرقه‌ى اسماعیلیه، آثار و اندیشه‌هاى او را مستمسک خوبى بر تثبیت اندیشه‌ى خویش پنداشته و او را شیعه‌ى اسماعیلى دانسته و از «حجج» خود به شمار آورده‌اند و در نهایت این ادّعا، شب ولادت او را «عید قیام» نامیده‌اند.

عده‌اى از اهل سنّت وى را شیعه انگاشته و در نکوهش او چنین گفته‌اند: هو شیعى سوء کذاب بعضى از علماى شیعه همانند شیخ بهایى(ره)، در اربعین به سبب سخنان شیخ اکبر درباره‌ى حضرت مهدى(عج) و نسب و ظهور آن جناب-که خدا تعجیل فرماید-از ابن عربى مدح و حمایت کرده و قائل به تشیّع او شده‌اند.

قاضى نوراللّه شوشترى در «مجالس المؤمنين» با توجيه عذر ابن عربى از زبان «سيد‌ ‎محمد نوربخش» در اخفاى محبت على عليه‌السّلام و اولیاى او به سبب وجود دشمنان فراوان شيخ و موقعيت زمانى و مكانى حيات ابن عربى كه مملكت متعصبان و حسودان بوده، با نقل ابياتى از محیی‌الدين آن‌ها را دالّ بر محبت و ارادت وى به اهل‌بيت عصمت عليهم‌السّلام و تشيع وى دانسته است، ابيات شيخ چنين است:

رايت ولايي آل طه وسيلة		على رغم اهل البعد يورثنى القربى
فما طلب المبعوث اجرا على الهدى		بتبليغه الاّ المودّة في القربى

بنا به نوشته‌ى سید‌ ‎صالح موسوى خوانسارى شارح مناقب منسوب به ابن عربى علاوه بر شیخ بهایى و قاضى نوراللّه شوشترى از دیگر علماى شیعه همانند میرزا محمد اخبارى، ابن فهد حلى،ملامحسن فیض کاشانى، مجلسى اول و قاضى سعید قمى نیز قائل به تشیع ابن عربى بوده‌اند.

ابن عربى، اجتهاد و حفظ حدیث

پاره‌اى همانند شعرانى و عبدالرحمن حسن محمود، به استناد آراى شیخ او را مجتهد صاحب نظر دانسته و پاره‌اى نیز او را «مالکى صوفى» انگاشته‌اند، حسن محمود درباره‌ى اجتهاد شیخ از شعرانى این گونه نقل مى‌کند: «انه کان مجتهدا» و مؤید نظر خود را سخن شیخ در باب سیصد و شصت و هفت از فتوحات مى‌داند آنجا که مى‌گوید: لیس عندنا-بحمد الله تعالى-تقلیدا الاّ للشارع صلى‌الله‌علیه‌و‌سلم حسن محمود این سخن شیخ را دلیل کافى و محکمى بر ردّ ادعاى کسانى مى‌داند که مذهب شیخ را «ظاهریه»پنداشته‌اند، او مى‌گوید: اظن هذا کاف للرد على من ترجم بأنه ظاهرى المذهب، و لا حاجة لتأویل هذه الکلمة، لأن قوله: «للشارع» یدل على اجتهاده فی الفقه بنوع خاص. و به دنبال آن اشعارى چند از دیوان شیخ از باب «التبرى من التقلید» را به عنوان مستمسک نظر خویش آورده است.

اسماعیل عجلونى جراحى صاحب «کشف الخفاء و مزیل الالباس»، به نقل از شیخ حجازى واعظ، محیی‌الدین بن عربى را از جمله حفّاظ حدیث به شمار آورده و در تعلیق خود در ذیل حدیث«من عرف نفسه عرف ربه» بدان اذعان کرده است.حسن محمود اصطلاح«الحافظ» را در میان محدثان این گونه تعریف مى‌کند: و الحافظ فی مصطلح المحدثین، یطلق على من یحفظ مأة ألف حدیث.

اساتید ابن عربى

«ابوجعفر عرینى» اولین استاد محیى‌الدّین مى‌باشد، عرینى شیخى بود که نوشتن و خواندن نمى‌دانست ولى در تکامل معنوى در سطحى عالى بود، البته ابن عربى قبل از او در هنگامه‌ى طفولیّت،«ابن رشد» را ملاقات مى‌کند و او هم از دیدار ابن عربى بسیار خرسند مى‌شود.

در کتاب ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری نوشته‌ی استاد کاظم محمّدی در صفحات 44 تا 56 از اساتید و مشایخ ابن عربی یاد می‌کند و کسانی چون: ابوالعباس عرینی، ابومدین غوث تلمسانی و فاطمه قرطبی را یاد می‌کند و از هر کدام از این اساتید در کتاب الفتوحات المکیة بارها یاد کرده و در شأن و مقامشان نکته‌ها گفته و از اقوالشان نیز سخنانی را آورده است.

آن چنان که خود محیى‌الدّین در رسالةالقدس بر شمرده، او از محضر پنجاه و پنج شیخ از جمله؛یوسف الگومى، صالح عدوى و دیگران بهره برده و در نزد عارفانى بزرگ حضور داشته است.آورده‌اند که همسر ابن عربى(مریم محمد بن عبدون) نیز سلوک عرفانى داشته و هم مشرب شوى خویش بوده و گویا تعاملاتى با یکدیگر داشته‌اند.از آنجا که شمار شیوخ و اساتید ابن عربى در این پژوهش موجب اطاله‌ى گفتار شود، تنها به پاره‌اى از اساتید ابن عربى در سه رشته اشاره مى‌کنیم:

1. علم قرائت

   ابوبکر محمد بن خلف بن صافى لخمى/ابوعبداللّه محمد بن شریح رعینى/ ابوالقاسم عبدالرحمن بن غالب شراط.

2. دانش حدیث

   ابومحمد عبدالحق بن محمد بن عبدالرحمن بن عبداللّه ازدى/عبدالصمد بن محمد بن ابى‌الفضل حرستانى/یونس بن یحیى بن ابى‌الحسن عباسى هاشمى.

3. عرفان و تصوف

   عبدالوهاب بن على بن سکینه/محمد بکرى.

شایان ذکر است ابن عربى از محدث و تاریخ نگار مشهور ابن عساکر(صاحب تاریخ دمشق)، و ابن بشکوال، و ابوالفرج عبدالرحمن ابن جوزى و تنى چند، اجازه نامه‌هاى عام و خاص داشته است.

وفات و اولاد

زندگى شیخ فراز و نشیب‌هاى مختلفى داشته و مصادف با مهاجرت‌هاى متعدد جسمانى و روحانى و ملاقات عرفا و علماى عصر خویش بوده، تا این که بعد از هشتاد سال ریاضت و تألیف، در شب جمعه 28 ربیع الاخر سال 638 هجرى برابر با 16 نوامبر 1240 میلادى در شهر دمشق، در خانه‌ى قاضى محیی‌الدین محمّد ملقب به زکىّ‌الدّین در میان خویشان و پیروانش از دنیا رفت و در دامنه‌ى کوه «قاسیون» در جوار قبر زکىّ‌الدّین به خاک سپرده شد. در حال حاضر این منطقه در ناحیه‌ى مسجد معروف «شیخ محیی‌الدین» قرار دارد و به نام خود شیخ شهرت یافته است.

شیخ اکبر را دو فرزند پسر با نام‌های «سعدالدّین محمّد» و «عمادالدّین ابوعبداللّه محمّد» بوده و گویى سعدالدّین محمد اهل حدیث بوده و شعر به نیکویى مى‌سروده و دیوان شعر او مشهور است، و هر دو در جوار قبر والدشان آرمیده‌اند.گویا شیخ اکبر دخترى به نام «زینب» یا «زینت» نیز داشته و به گفته‌ى خود ابن عربى از ایّام طفولت خود«الهام علوى» را تلقى مى‌کرده و همسر او نیز، سلوکى عارفانه داشته است.

آثار

قریب به اکثریت آثار قلمى شیخ در موضوع تصوف و علوم غیبیه‌ى عرفان به نگارش درآمده و در هر شهرى که منزل گزیده کتابى نگاشته است، آن گونه که آثار او در هنگام اقامت وى در مصر بر اهل آن شهر صعب جلوه نمود و آوازه‌ى نقد آراى و افکار او در مصر پیچید و عده‌اى سعى در ریختن خون وى کردند، تا این که «شیخ حسن بجائى» با تأویل سخنان شیخ، جان او را از دست ظاهر بینان مخالف رهایى بخشید.

آنچه قابل تأمل است اختلاف فاحشى است که درباره‌ى تعداد آثار شیخ در بین محققان اندیشه‌ى وى دیده مى‌شود، به طورى که عبدالوهاب شعرانى تعداد مؤلفات او را 400 و اندى و عبدالرحمن جامى متجاوز از 500 جلد و عثمان یحیى در پژوهش مستوفایش از 848 کتاب و رساله نام برده است.

دکتر جهانگیرى آثار شیخ را بر حسب پژوهش خود 511 دانسته و عناوین آن‌ها را در کتاب خویش یادآور شده است، گویا آثار شیخ بیش از این مقدارى است که اهل تحقیق بدان رسیده‌اند چرا که خود شیخ، تعداد نوشته‌هاى خود را که توسط شاگردانش ضبط شده بود، حدود 4000 تصنیف بیان مى‌کند، او در این باره مى‌گوید: و کان قد ذکر بعض المحبّین لنا انه قد ضبط لنا نحو اربعة آلاف مصنّف و عدّها بأسمائها.

شاید پاره‌اى از این آثار هنوز در چهره‌ى فراموشى در گوشه‌اى از کتاب خانه‌ها و یا جاهاى دیگر به عزلت نشسته و پاره‌ى دیگرى نیز از گزند حوادث زمان مصون نمانده و از بین رفته است.

آثار قرآن پژوهى ابن عربى

غیر از دو کتاب «فتوحات مکیه» و «فصوص الحکم» که به سبک برداشت تأویلى- عرفانى از آیات قرآنى نگارش یافته، ابن عربى داراى آثار قرآنى دیگرى نیز هست که بیانگر اهتمام او به کتاب الهى و تبیین معارف آن از منظر خویش مى‌باشد، پاره‌اى از آثار او که به طور خاص و ویژه در زمینه‌ى تفسیر یا علوم مرتبط به قرآن نگاشته است عبارتند از:

1. اشارات القرآن في عالم الانسان.
2. ايجاز البيان في الترجمة عن القرآن.
3. تفسير «الجمع و التفصيل في اسرار معاني‌التنزيل».
4. المثلثات الواردة في القرآن العظيم مثل قوله تعالى: ( لا فارض و لا بكر عوان...)
5. المسّبعات الواردة في القرآن العظيم مثل قوله تعالى:( خلق سبع سموات) و قوله تعالى (...و سبعة اذا رجعتم).
6. تفسير آية الكرسى.
7. تفسير قوله تعالى يا بنی آدم.
8. الكلام في قوله تعالى ( لا تدركه الابصار).
9. کتاب الكتب، القرآن و الفرقان و اصناف الكتب كالمسطور و المرقوم و الحكيم و المبين و المحصى و المتشابه و غير ذلك.
10. تفسير كشف الاسرار و هتك الاستار.
11. سلوك القلب من الوجود الى الفناء ثم البقاء شرح تأویل سورة يوسف.
12. رد المتشابه الى المحكم من الآيات القرآنيه و الأحاديث النبویه.
13. رحمة من الرحمان في تفسير و اشارات القرآن.(مجموعه‌ى آراى تفسيرى ابن عربى در فتوحات و فصوص)
14. تفسير منسوب به ابن عربى«تفسير القرآن الكريم» یا «تفسير القرآن و تأویله باطنيا» در 2 مجلد.
15. رسالة في معرفة ليلة القدر.
16. تفسير القرآن على الطريقة الشرعية، در 12 مجلد.
17. تفسير صغير.

وابسته‌ها

مؤلفات ابن عربي تاریخها و تصنیفها

دیوان ابن‌ عربی

التجلیات الإلهیة

التعریفات

الكبريت الأحمر

طلای سرخ

الإسرا إلی المقام الأسری أو كتاب المعراج

متن و ترجمۀ الإسرا إلی مقام الأسری؛ نامۀ سریانیه

نص النصوص في شرح الفصوص لمحيي‌الدين ابن عربي

التنزلات اللیلیة فی الأحکام الإلهیة

کلمات المحققین

ترجمه و شرح العبادلة

طریق إلی الله تعالی الشیخ و المرید

الفتوحات المكية

الفتوحات المکیة (عثمان یحیی)

الفتوحات المکية (تصحیح عبدالعزیز منصوب)

الفتوحات المکیة (چهارده جلدی)

شرح مشکلات الفتوحات المکیه

فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)

نصوص من التراث الصوفي الغرب إسلامي

نقد النصوص في شرح نقش الفصوص

نقش الفصوص

شرح رسالة روح القدس في محاسبة النفس

انشاء الدوایر

کتاب المعرفة

شجرة الكون

لواقح الأسرار و لوامح الأنوار

شرح فص حكمة عصمتية في كلمة فاطمية

درخت هستی (ترجمه شجرة الكون)

رسالتان في سر الحروف و معانیها

مجموعة رسائل ابن عربی

رسائل ابن عربی (ترجمه فارسی)

الکوکب الدري في مناقب ذي النون المصري

کتاب الیقین

کتاب المسائل

لوازم الحب الإلهي

مجموعة ساعة الخبر

مخطوط نادر من رسائل ابن عربی

شجون المسجون و فنون المفتون

متن و ترجمه فصوص الحکم

انسان كامل (ترجمه سعیدی)

محاضرة الأبرار و مسامرة الأخیار فی الأدبیات و النوادر و الأخبار

تفسير ابن عربي

مشاهد الأسرار القدسیة و مطالع الأنوار الإلهیة

شرح مشاهد الأسرار القدسیة و مطالع الأنوار الإلهیة للشیخ الأکبر ابن عربي

کتاب الوصایا (رسایل ابن العربی)

الیواقیت و الجواهر في بیان عقائد الأکابر

رسائل ابن العربي

رسائل من التراث الصوفي في لبس الخرقة

كشف المعنی عن سر أسماء الله الحسنی (محقق زمانی قمشه‌ای)

كشف المعنی عن سر أسماء الله الحسنی

تجلیات الهیه

الشجره النعمانیه

ذخائر الأعلاق

کتاب الحجب

کتاب المسایل (التنزلات لیلیة)

رحمة من الرحمن في تفسیر و إشارات القرآن

قرة عین الشهود و مرآة عرائس معانی الغیب و الوجود

حکم الفصوص و حکم الفتوحات

ترجمان الاشواق (ترجمه و شرح)

فصوص الحکم (ترجمه)

لواقح الأنوار القدسیة المنتقاة من الفتوحات المکیة

أوراد الشيخ الأکبر المسمی جواهر الدور الأعلی الشريف

التدبیرات الالهیه فی اصلاح المملکه الانسانیه (انشاء الدوایر)

عقله المستوفر

رسائل صوفیة مخطوطة

حجاب هستی درخت هستی (چهار رساله الهی)

تعلیقات ابن سودکین (التجلیات الالهیه)

کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات (التجلیات الالهیه)

عنقا مغرب فی ختم الاولیاء و شمس المغرب

تنزل الاملاک فی حرکات الافلاک

التنزلات الموصلیة فی اسرار الطهارات و الصلوات و الایام الاصلیة (نسخه)

رسایل ابن عربی شرح مبتدا الطفان و رسایل اخری

رد المتشابه الی المحکم من الآیات القرآنية و الاحادیث الشریفة

تنبیهات علی علو الحقیقة المحمدیة العلیة

توجهات الحروف

النور الاسنی بمناجاة الله باسمایه الحسنی

کتاب الباء

العجاله

کتاب الکنه فیما لابد للمرید منه

رساله روح القدس

تهذیب الاخلاق

مواقع النجوم و مطالع اهله الاسرار و العلوم

التنزلات الموصلیه فی اسرار الطهارات و الصلوات و الایام الاصلیه، أو، تنزل الاملاک فی حرکات الافلاک

شجرة الکون

أجوبة إبن عربي علی أسئلة الحکيم الترمذي

کنه ما لابد للمرید منه

إصطلاحات الصوفیة

کتاب عنقا مغرب فی ختم الاولیاء و شمس المغرب

الخلوة المطلقه

عقیدة فی التوحید، او، عقیدة اهل الاسلام

ترجمه فتوحات مکیه

الفكوك في أسرار مستندات حكم الفصوص للشيخ الأكبر محیي‌الدین إبن عربي

المسایل لایضاح المسایل ویلیه رد المتشابه الی الحکم من الآیات القرآنيه و الاحادیث النبویه

الرسالة الوجودية

الرسائل الثلاث

عنقاء مغرب فی ختم الاولیاء و شمس المغرب

شرح فصوص الحکم للشيخ الاکبر ابن عربي

دروس شرح فصوص الحکم قیصری

شرح فصوص الحکم للشیخ الأکبر ابن عربي المسمی توضیح البیان

شرح فصوص الحکم من کلام الشیخ الأکبر محیي‌الدین بن العربي

عجائب العرفان في تفسير إيجاز البيان في الترجمة عن القرآن

إیمان فرعون

مواقع النجوم و مطالع أهلة الأسرار و العلوم

المبادي و الغايات في معاني‌الحروف و الآيات (و يليه العقد المنظوم فيما تحویة الحروف من الخواص و العلوم)

نسب الأنبياء و أعمارهم من ولد آدم عليه‌السلام

الموازنة لختم الولاية المحمدية

رسائل ابن عربی (چاپ بيروت)

إنشاء الدوائر (و يليه... عقله المستوفز - و يليه... التدبيرات الإلهية في إصلاح المملکة الإنسانية)

تنبیهات علی علو الحقیقة المحمدیة و یلیه روح القدس فی محاسبة النفس؛ عقیدة فی التوحید؛ توجهات الحروف؛ الموعظة الحسنة؛ العجالة؛ الوصیة

مجربات إبن عربی في الطب الروحانی

عجائب العرفان في تفسير إيجاز البيان في الترجمة عن القرآن

تفسیر ابن عربی

تنزل الأملاک من عالم الأرواح الی عالم الأفلاک

الحقائق الإلهية في أشعار الفتوحات المکية

کلمة الله کتاب الجلالة

التجليات الالهية (قاهره)

منزل المنازل الفهوانية؛ معه 1- رسالة إبن عربی بمؤلفاته 2- رسالة في أسرار الذات الإلهية

تفسير القرآن الکريم

روح القدس في مناصحة النفس

شرح شطرنج العارفين

فرهنگ اصطلاحات عرفانی محیی‌الدین ابن عربی

الحب و المحبة الإلهية من كلام الشيخ الأكبر محی‌الدين ابن العربي

ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری