دانشنامه اصولیان شیعه

دانشنامه اصولیان شیعه

نام کتاب	دانشنامه اصولیان شیعه
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ضمیری، محمد رضا (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏153‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏ض‎‏8‎‏د‎‏2
موضوع	اصول فقه شیعه - تاریخ اصولیان شیعه - سرگذشت نامه فقیهان شیعه - سرگذشتنامه
ناشر	بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1387 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE12664AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

دانشنامه اصوليان شيعه، تأليف محمدرضا ضميرى، از جمله آثار فارسى با موضوع علم اصول فقه است. اثر حاضر ضمن برشمردن اصوليان شيعه، مهم‌ترين آنان را كه در تحولات اصول نقش محورى داشتند بررسى كرده است. اهميت اين اثر به جهت ابتكارى بودن و سابقه نداشتن نمونه‌هاى ديگر است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و پنج فصل (دوره) است كه در هر فصل تعدادى از شخصيت‌هاى اصولى معرفى و در مجموع 76 دانشمند اصولى شيعه ذكر شده است. در اين نوشتار، بر مبناى دسته‌بندى كتاب «تاريخ فقه و فقها» تأليف دكتر ابوالقاسم گرجى، تقسيم‌بندى ادوار علم اصول، صورت گرفته است. بررسى زندگى‌نامه و آثار، روش‌شناسى، تأثيرپذيرى و نوآورى‌هاى دانشمندان اصولى ضمن اين دوره‌ها و با تعيين قرنى كه در آن مى‌زيسته‌اند، تبيين شده است .

گزارش محتوا

حجم بيشترى از مطالب اين كتاب به اصوليانى كه آثار بيشترى داشته يا در تحوّل علم اصول نقش برجسته‌ترى ايفا كرده‌اند، اختصاص يافته است، اما در مورد برخى به جهت در دسترس نبودن اثر آن‌ها يا كمبود منابع، مطالب كم‌ترى بيان شده است .

نويسنده، مقصود از شخصيت اصولى را اعم از نويسنده دانسته مى‌نويسد: «مقصود ما از اصولى، هر دانشمندى است كه به‌گونه‌اى با علم اصول ارتباط داشته است؛ خواه مؤلف باشد يا مدرّس و در تأليف هم چه يك دوره كامل مباحث اصولى به رشته تحرير آورده باشد يا تك‌نگارى كرده باشد. البته به‌منظور محدود ساختن قلمرو بحث، فقط ديدگاه دانشمندان اصولى شيعه را بحث و بررسى كرده‌ايم» .

در اين بخش از نوشتار، خلاصه‌اى از مباحث مطرح‌شده در فصول كتاب ارائه مى‌شود:

1. نويسنده در فصل اول كتاب با عنوان «دوره تأسيس»، چند موضوع را مورد بررسى قرار داده است. ابتدا ضرورت نياز به اصول فقه را تبيين نموده است، سپس پيشگامان اين علم و در آخر مباحث اصولى در روايات ائمه(ع) را متذكر شده است.

   دوره تأسيس از عصر نورانى ائمه معصومين(ع) آغاز شد و شاگردان و اصحاب ائمه(ع) قواعد اصولى مورد نياز براى استنباط احكام را ضمن روايات و احاديثى مطرح كردند. البته گفتنى است قواعدى كه در روايات بيان شده و نيز كيفيت تطبيق و تفريع آن‌ها در آن عصر در مراحل ابتدايى خود بوده است . ائمه اطهار(ع) پيشگامان علم اصول بوده‌اند و لذا برخى از انديشمندان با اين رويكرد، قواعد اصولى را كه از ائمه اهل‌بيت(ع) رسيده در كتاب‌هاى خود گردآورى و دسته‌بندى نموده‌اند . نويسنده 16 قاعده اصولى را از روايات ائمه(ع) استخراج و توضيح داده است .

2. در دوره تدوين، علم اصول استقلال نسبى خود را بازيافته و به‌صورت مستقل تأليف و نگارش يافت. ظاهراً اولين نويسنده در علم اصول، هشام بن حكم (م 179ق) بوده كه كتاب «الألفاظ و مباحثها» را تدوين نموده است. البته گفته شده كه نخستين اثر اصولى از شافعى (م 204ق) است، ولى از آنجا كه هشام پيش از شافعى مى‌زيسته، تقدّم در تأليف براى او اثبات مى‌شود .

   در اين فصل از كتاب، شرح حال 20 شخصيت صحابى ائمه(ع) كه آثارى اصولى دارند ذكر شده است؛ از آن جمله‌اند: يونس بن عبدالرحمن (م 183)، محمد بن ابى‌عمير (م 217ق) و فضل بن شاذان (م 260ق) .

3. در دوره سوم كه «دوره كمال و استقلال» ناميده شده، علم اصول سادگى نخستين خود را از دست داد و به كمال رسيد و تا حدودى از آميختگى با مسائل علم كلام رهايى يافت. شيعه در اين عصر كه غيبت كبرا به وقوع پيوست (334ق)، به علت دسترسى به امامان يا نواب خاص، نياز چندانى به اجتهاد نداشت .

   در اين فصل، اسامى يازده تن از اصوليون شيعه ذكر شده است. در مورد برخى چون احمد بن فارس بن زكريا (م 395ق) تنها به ذكر آثار وى بسنده شده و در باره شيخ مفيد، سيد مرتضى و شيخ طوسى با تفصيل بيشترى سخن به ميان آمده است .

4. چهارمين دوره كه «دوره ركود» ناميده شده، از وفات شيخ طوسى تا عصر ابن ادريس حلى (م 598ق) ادامه داشت و پس از شيخ طوسى تا حدود يك قرن، اجتهاد شيعه عملاً متوقف شده بود. البته در اين عصر كتاب‌هاى متعدد اصولى نوشته شد كه مهم‌ترين آنها بخش اصول كتاب «غنية النزوع إلى علمي الأصول و الفروع» تأليف ابن زهره (م 598ق) بود. نويسنده در بخش عمده اين فصل به روش‌شناسى و بيان تأثيرپذيرى ابن زهره از سيد مرتضى و شيخ طوسى پرداخته است. در آخر نيز چند شخصيت اصولى ديگر را معرفى كرده است .
5. آخرين فصل كتاب با عنوان «دوره نهضت مجدد»، بيشتر از نيمى از آن را به خود اختصاص داده است. اين دوره كه با اعتراض‌هاى شديد ابن ادريس بر شيخ شروع شد، سرآغاز تحولات بسيارى بود. در اين دوره، شيوه و آراء اصولى شخصيت‌هايى مانند سيد ابن طاووس (م 673ق)، علامه حلّى (م 726ق) و شيخ بهايى (م 1030ق) مطالعه شده است .

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده و كتاب‌نامه، نمايه معصومان(ع)، اصطلاحات و اعلام (شخصيت‌ها، كتاب‌ها، مكان‌ها) در انتهاى آن ذكر شده است.

آدرس‌هاى مطالب از منابع مختلف و برخى توضيحات در پاورقى‌هاى كتاب گنجانده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب دانشنامه اصولیان شیعه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور