خلاصة التجارب

خلاصة التجارب

نام کتاب	خلاصة التجارب
نام های دیگر کتاب	کتاب خلاصه التجارب
پدیدآورندگان	بهاء الدوله، بهاء الدین بن میر قوام الدین (نويسنده) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمهنويس)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏127‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏خ‎‏8‎‏ ‎‏1382
موضوع	اندام‏ها - بیماری‏ها اندام‏ها - بیماری‏ها - تشخیص اندام‏ها - بیماری‏ها - درمان پزشکی - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	دانشگاه علوم پزشكی ايران، موسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1382 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE12506AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

خلاصة التجارب، به زبان فارسى، از مهم‌ترين نگاشته‌هاى طبى ايرانيان است كه بازگوكننده وضعيت و سطح علمى دانش پزشكى در دوران صفويه است.

اين كتاب، توسط بهاء الدوله رازى تأليف شده است. وى، در مقدمه مى‌نويسد: «حمد بلااحصا حكيمى را كه به كمال حكمت و وفور عنايت و قدرت ماهيت، اشرف انسانى را از خزانه جود خلعت وجود پوشانيد... اما بعد، چنين معروض دارد خادم الفقراء المله، بهاء الدوله - هداه الله تعالى - كه چون كلام حضرت سيد الانام عليه التحية و السلام كه:«من كتم علماً نافعاً الجمه الله تعالى يوم القيامة بلجام من النار»، امر بود به اظهار علمى نافع مر دين و مر بدن را و اين بيچاره را بعضى از تجارب طبى كه مشتمل بر فوائد بدنى حاصل بود، لازم نمود آن را اطاعة لامره الاعلى و فوزاً بتلك السعادة فى الآخرة و الاولى مثبت نمود، فلهذا اشتغال سالك اين رساله موسومه به «خلاصة التجارب»، در اوان سنه سبع و تسع‌مائة، در مسكن طرشت من قرى راز اتفاق افتاد».

ساختار

كتاب، مشتمل بر 25 باب است.

گزارش محتوا

موضوع باب‌هاى كتاب، به ترتيب چنين است:

اطلاعاتى كلى در باره بهداشت (حفظ الصحة) و رفع بيمارى‌ها؛

بيان چگونگى بهداشت و بهداشت كودكان و پيران؛

بيان تدبير تندرستى و آنچه كه بدن به آن نياز دارد تا فرد تندرست بماند؛

اقسام بيمارى‌ها، انواع تب‌ها و معالجه آنها؛

بيمارى‌هاى حصبه، آبله، جذام و سرماخوردگى و غيره؛

سموم و كوفتگى؛

امراض دِماغى؛

حالت‌هاى چشم و بيمارى‌هاى آن؛

گوش و تركيب قوه شنوايى و مرض‌هاى آن؛

بينى؛

دهان؛

حلق؛

دل (قلب)؛

مرى؛

معده؛

جگر و مراره؛

سپرز؛

روده‌ها؛

مقعد؛

گُرده (كليه)؛

مثانه؛

آلات تناسلى؛

احوال توالد و تناسل و پستان؛

پشت و مفصل و پاها و بيمارى‌هاى هريك از آنها؛

سموم و ادويه زيان‌آور؛

حيوانات سمى؛

قرابادين (داروهاى تركيبى)؛

اصطلاحات داروسازى و اوزان ويژه آن.

در هر مورد از اين باب‌ها، نويسنده وظايف الاعضاى دستگاه‌هاى بدن، سبب بيمارى‌ها، نشانه‌ها و درمان‌هاى آنها و خصوصاً تجربه‌هاى شخصى خود را آورده است.

نويسنده در بسيارى از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و ديگر پزشكان پرداخته است و بارها از پزشكان بزرگ گذشته چون بقراط، جالينوس، ثابت بن قرّه، رازى، ابن سينا، سيد اسماعيل جرجانى و نيز پزشكان ماهر هم‌عصر خويش نام برده است. از معالجات يك پزشك هندى نيز ياد كرده كه گواه تأثير پزشكى هندى در آثار اوست.

«خلاصة التجارب»، از جنبه تجربيات و مشاهدات پزشكى، بسيار باارزش و قابل مقايسه با تجربيات پزشكى محمد بن زكرياى رازى است . بهاء الدوله علاوه بر تجربيات شخصى در درمان‌ها، ابداعاتى در داروسازى نيز داشته و گاهى بعد از توضيح يك داروى تركيبى، يادآورى كرده است كه «اين تركيب از مخترعات مصنف است».

«خلاصة التجارب» اگرچه از نظر گستردگى مباحث و شيوايى بيان، به «ذخيره خوارزمشاهى» نمى‌رسد، از نظر اتكاء بر تجربيات شخصى و نوآورى، از آن برتر است.

اين كتاب، از مآخذ مهم طب در دوره صفويه و از بهترين متون درسى پزشكى كهن جهان است . در «خلاصة التجارب»، موارد بسيارى از نخستين اشاره‌هاى طب اسلامى به بعضى بيمارى‌ها وجود دارد .

روش بهاء الدوله رازى؛ يعنى توجه به علائم و عوارض بيمارى‌ها و شرح و ثبت دقيق آنها، كتاب او را در زمره مهم‌ترين كتب پزشكى قرار داده است . از جمله اين موارد مى‌توان به توجه او در ثبت همه‌گيرى سياه‌سرفه در هرات و نيز در رى در سال 906ق، اشاره نمود كه به‌دقت به تشريح اين بيمارى پرداخته است. همچنين نوشته‌هاى او در باره اينكه افرادى كه آبله مى‌گيرند به‌ندرت ممكن است از نو آبله بردارند، حاكى از نظر او در باره ايمنى بدن است.

بهاء الدوله همچنين به موضوع حساسيت‌هاى فصلى (آلرژى) اشاره نموده و نمونه‌اى از درمان اين بيمارى را نيز گزارش كرده است. با استناد به اين نوشته‌ها بايد او را از پيشگامان دانش ايمنى‌شناسى محسوب داشت. او همچنين در باره بيمارى‌هاى مشترك بين انسان و حيوان، از جمله هارى، نوشته‌ها و گزارش‌هاى دقيقى دارد.

نوشته‌هاى او در باره بيمارى سفليس كه در نوشته‌هاى خود، همانند ساير پزشكان اسلامى، از آن با نام آتشك ياد كرده، منبع اصلى رساله حكيم عماد الدين شيرازى در باره آتشك بوده كه آن را در 977ق، تأليف كرده است.

وضعيت كتاب

تحقيق، تصحيح و بازنويسى كتاب، توسط «محمدرضا شمس اردکانی»، «عبد العلى محقق‌زاده»، «پويا فريدى» و «زهره ابوالحسن‌زاده» انجام گرفته است. استاد دكتر على‌اكبر ولايتى ، مقدمه‌اى بر اين نسخه از كتاب نگاشته‌اند و در آن از «وضعيت ايران در سال‌هاى ابتدايى قرن دهم هجرى قمرى»، «زندگى بهاء الدوله» و «معرفى خلاصة التجارب» سخن رانده‌اند. تصحيح‌كنندگان يادشده نيز مقدمه كوتاهى در معرفى كتاب و نسخه‌هايى كه در امر تصحيح، مورد استفاده قرار داده‌اند، نوشته‌اند.

فهرست مطالب، در آغاز كتاب و واژه‌نامه و واژه‌ياب، در آخر آن درج گرديده است.