تمرتاشی، محمد بن عبدالله

تمرتاشی، محمد بن عبدالله
نام کامل	شمس¬الدین محمد بن عبدالله عمری غزی
نسب	عمری، غزی
نام پدر	عبدالله
ولادت	939ق/1532م
محل زندگی	غزه، قاهره
رحلت	1004یا 1006ق/1596 یا 1598م
دین	اسلام
مذهب	سنی
اطلاعات علمی
اساتید	شمس¬الدین محمد ابن مشرقی، ابن عبدالعال، علی بن امرالله حنایی، ابن نجیم
شاگردان	عبدالنبی خلیلی
برخی آثار	تنویر الابصار و جامع البحار، ترتیب فتاوی العلامه زین بن نجیم مصری، اعانه الحقیر، در شـرح کتاب زاد الفقیـر ابن همام، رساله¬ای در نقل آراء و سخنان بزرگان و عالمان حنفی در برخی مباحث فقهی، فتاوی التمرتاشی، کتاب آموزشی معین المفتی على جواب المستفتی، شرح مؤلف بر تنویر با عنوان منح الغفار، مواهب المنان، الوصول الى قواعد الاصول، عقد الجواهر النیرات فی بیان خصائص الکرام العشره الثقات، رساله فی دخول الحمام؛ رساله فی مسح الخفین؛ رساله فی النقود؛ رساله النفائس فی احکام الکنائس، رساله فی احکام الدروز و الارفاض، رساله فی علم الصرف، شرح کتاب العوامل جرجانی در نحو، قطعه من شرح قطر الندی رساله فی التصوف

تِمِرْتاشی، شمس‌الدین محمد بن عبدالله عمری غَزّی(939-1004ق/1532-1596م)، فقیه و خطیب حنفی.

زندگی‌نامه

در نسخۀ یکی از آثار خود وی، سال 1006ق به عنوان تاریخ وفات او ضبط شده است. او از خاندانی اهل علم بود، خاندانی که خطابت در میان آنها پیشینه‌ای کهن داشت.

تحصیلات

وی در آغاز نزد شمس‌الدین محمد ابن مشرقی، فقیه شافعی غزه به آموختن فقه پرداخت. ظاهراً چندین‌بار به قاهره سفر کرد که اسباب آموختن فقه حنفی را برای او فراهم آورد.

استادان

تمرتاشی در قاهره نزد برخی از بزرگان آن دیار همچون ابن ‌عبدالعال و علی بن امرالله حنایی، قاضی القضات مصر و ابن ‌نجیم دانش آموخت که ظاهراً شخص اخیر بیشترین تأثیر را بر او داشته است.

با استناد به تاریخ تألیف برخی از آثار او، و نیز طبقۀ رجالی استادانش در قاهره، به نظر می‌رسد که وی در آخرین سفر به آن دیار شیخی تمام بوده است؛ شاید در همین سفر و حضور تمرتاشی در قاهره بوده که نیای محبی، صاحب خلاصه الاثر به حضور او شتافته، در محضرش شاهد توانایی¬های علمی او بوده، و سپس وی را با اوصافی ارزشمند ستوده است. صیت شهرت تمرتاشی که در فقه سرآمد گشته بود، همه جا گسترد و در شهر خویش، مردم برای استفتائات خود نزد او می‌شتافتند.

شاگردان

بسیاری کسان همچون عبدالنبی خلیلی ــ که راوی کتاب تنویر الابصار او هم بوده است ــ نزد وی علم آموختند.

فقاهت

گذراندن دورۀ فقه شافعی نزد استادان آن مذهب و سپس آموزش فقه حنفی او را در این زمینه‌ها صاحب‌نظر کرده بود. افزون بر آراء و فتاوی او بر مذهب حنفی، گاه در منابع، یادکردها و نقلیات وی از شافعی نیز بیانگر این توانایی اوست. در باب مسائل فقهی باید تمرتاشی را در شمار مجتهدان جای داد. او گاه با عدول از رأیی خاص، به «اختیار» فراتر از مذهب به‌خصوص می‌پرداخته، و مجموعه‌ای از اختیارات او در منابع فقهی وارد شده است.

گستردگی دانش

در نگاهی به نشانه‌هایی از زیست فرهنگی تمرتاشی و با توجه به برخی از آثار منسوب به وی، به نظر می‌رسد دست‌کم به سبب سرزمینی که در آن می‌زیسته، با برخی موضوعات اجتماعی و همچنین صاحبان مذاهب و ادیان دیگر ارتباط تنگاتنگی داشته است. تألیف آثاری همچون رساله النفائس فی احکام الکنائس در باب رفتار با مسیحیان بلاد اسلامی، رساله فی احکام الدروز و الاَرفاض در باب رفتار با شیعیان و دروزیان، رساله فی عصمه الانبیاء، و نیز رساله فی النقود، بیانگر همین امر است.

آثار

تمرتاشی عالمی پر کار بود و آثاری در زمینه‌های مختلف از خود برجای نهاد. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان آثار او را در زمینه‌های فقه، اصول، ادبیات عرب، کلام و تصوف جای داد.

الف‌ـ چاپی:

1. تنویر الابصار و جامع البحار، که در میان آثار او بیشترین میزان توجه را به خود جلب نموده است. این کتاب که در 995ق/1586م تألیف شده، با انبوهی نسخۀ خطی موجود در کتابخانه‌های مختلف جهان، اثری کم حجم در فقه حنفی است. بر این اثر شروح و حواشی بسیاری نگاشته شده که بروکلمان شمار زیادی از آنها را به همراه نشانه‌هایی از نسخ خطی آنها فهرست کرده است. از میان این آثار شرح علاءالدین حصکفی با عنوان الدر المختار دارای اشتهار فراوانی است. ابن عابدین نیز در اثری با نام رد المحتار علی الدر المختار بر این شرح، حاشیه زده است.

2. ترتیب فتاوی العلامه زین بن نجیم مصری که در استانبول به چاپ رسیده است.

ب‌ـ خطی: بجز تنویر الابصار، دیگر آثار تمرتاشی به صورت

نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های گوناگون جهان نگهداری مـی‌شود: 

1. اعانه الحقیر، در شـرح کتاب زاد الفقیـر ابن همام(د 861 ق)، در فقه حنفی. مؤلف این اثر را در 982ق/1574م به پایان برده است. نسخی از آن در مجموعۀ خدیویه و کتابخانۀ دولتی آلمان یافت می‌شود.

2. تک‌نگاری فقهی در قالب «رساله‌»ای در نقل آراء و سخنان بزرگان و عالمان حنفی در برخی مباحث فقهی(تألیف: 979ق) که در انتهای نسخۀ اعانه الحقیر موجود است.

3. فتاوی التمرتاشی، که نسخه‌ای از آن در مجموعۀ خدیویه موجود است. بروکلمان نسخه‌های دیگری از آن را در موصل، اسکندریه و پتنه معرفی کرده است.

4. کتاب آموزشی معین المفتی على جواب المستفتی؛ 

5. شرح مؤلف بر تنویر با عنوان منح الغفار؛

6. اثری با عنوان مواهب المنان از دیگر آثار فقهی تمرتاشی به شمار می‌روند که نسخه‌هایی از آنها باقی مانده است.

7. الوصول الى قواعد الاصول، در علم اصول نیز که به نام تحفه طالب الوصول هم شناخته می‌شود، نمونۀ دیگری از توجه مؤلف به امر آموزش است. نسخه‌ای از الوصول به خط خود مؤلف که تحریر آن را در اوایل ربیع الاول 1000/ دسامبر 1591 به پایان برده، در مجموعۀ خدیویه موجود است.

8. عقد الجواهر النیرات فی بیان خصائص الکرام العشره الثقات، که در بیان عشرۀ مبشره و در 12 باب تدوین گشته، و نسخه‌ای از آن در خدیویه موجود است.

ج‌ـ آثار یافت نشده: آثاری چون رساله فی دخول الحمام؛ رساله فی مسح الخفین؛ رساله فی النقود؛ رساله النفائس فی احکام الکنائس، که از تک‌نگاریهای فقهی تمرتاشی بوده‌اند؛ رساله فی احکام الدروز و الارفاض نیز نشان دهندۀ آگاهی او از دیگر مذاهب است. آثاری چون رساله فی علم الصرف، شرح کتاب العوامل جرجانی در نحو، و قطعه من شرح قطر الندی بازتابندۀ توانایی او در ادب عرب است. تألیف رساله فی التصوف نیز به نظر می‌رسد تحت تأثیر گـرایش¬های صوفیانۀ مهم‌ترین استادش ــ ابن نجیم ــ بوده باشد

منابع مقاله

حاج¬منوچهری، فرامرز، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، سال چاپ 1378