المسلم المراهق

المسلم المراهق
پدیدآوران	زعبلاوی، محمد سید محمد (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الکتب اثقافیة - مکتبة التوبة
مکان نشر	بیروت- ریاض
سال نشر	1419ق/1998م
چاپ	اول
تعداد جلد	6ج
کد کنگره	‏

المسلم المراهق تألیف محمد سید محمد زعبلاوی؛ اثر حاضر مجموعه‌اى است شش‌جلدى با فروست: سلسله دراسات نفسیه تربویه اسلامیه. با حجمى نزدیک به 800 صفحه رقعى.

سه جلد نخست این اثر عموماً در زمینه روان‌شناسى رشد نوجوان است و سه جلد دوم آن بیشتر در حوزه پرورش عناصر شخصیتى نوجوان پرداخته شده است. سه جلد دوم فاقد فهرست منابع است و فهرست منابع سه جلد اول یکى و تکرارى است.

در عنوان این شش جلد، عبارت المراهق المسلم مشترک است و در هر جلد پسوندى ویژه یافته است، به این ترتیب: خصائص النمو الجسمى؛ خصائص النمو العقل؛ خصائص النمو الانفعالى والاجتماعى؛ تربیه اهم مکونات شخصیه المراهق: الدوافع، الانفعالات؛ تربیه اهم مکونات شخصیه المراهق: العواطف، العادات السلوکیه؛ حاجات المراهق والمشکلات التى تنشأ عنه: الحاجات والمشکلات الجسمیه والنفسیه والاجتماعیه والعقلیه.

بنابراین براى نمونه عنوان کامل جلد اول این مجموعه چنین است: المراهق المسلم خصائص النمو الجسمى.

گفتنى است کتاب یادشده در اصل پایان‌نامه دکترى مؤلف است که پیش از این با عنوان تربیه المراهق بین الاسلام و علم النفس (چاپ اول: بیروت - ریاض، مؤسسه الکتب الثقافیه - مکتبه التوبه، 1414 ق/ 1994 م، 569 ص) منتشر شده است. در چاپ اخیر به شکلى ناشیانه و غیرفنى مطالب کتاب را که در سه بخش چندفصلى قلمى شده بود به شش قسمت تقسیم و در شش جلد چاپ کرده‌اند. از خطاهاى رخ‌داده در این تفکیک از جمله آن است که در جلد نخست، فصل اول آمده است اما از فصل دوم و سوم و... در آن خبرى نیست.

یا در عنوان جلد چهارم آمده است: تربیت مهم‌ترین عناصر شخصیت نوجوان: انگیزه‌ها و هیجان‌ها؛ و در عنوان جلد پنجم هم آمده است: تربیت مهم‌ترین عناصر شخصیت نوجوان: عواطف و عادات رفتارى، معلوم نیست مهم‌ترین عناصر، دوتاى اولى است یا دومى یا هر چهار مورد. اگر هر چهار مورد است چرا در یک جلد نیامده‌اند و... و نیز در جلد پنجم تنها با دو فصل سوم و چهارم روبه‌رو مى‌شویم‌؟

بارى در جلد اول، نخست، نوجوانى (المراهقه) تعریف شده است سپس به نوجوانى در قرآن، نوجوانى و بلوغ در سنت نبوى، برخى از احکام نوجوانى در فقه اسلامى، نوجوانى از نگاه روان‌شناسان پرداخته شده است.

پدیدآورنده در شرح ویژگى‌هاى رشد جسمى از مطالب ذیل یاد کرده است: تعریف رشد در لغت و واژگان قرآنى دال بر مفهوم رشد، عنایت اسلام به رشد جسمى، ویژگى‌هاى غذاى کامل، برخى از اشارات قرآنى به غذا، تقسیم مواد غذایى به حلال و حرام و انواع حلال و حرام، مقدار مناسب غذا، آداب خوردن و آشامیدن، رشد جسمى از نگاه روان‌شناسان، نمودهاى رشد فیزیولوژیکى، بزرگ شدن معده و قلب و غدد درون‌ریز چون هیپوفیز و تیروئید، رشد اندام‌ها و عضلات، حرکت در نوجوانى.

جلد دوم با شرح معناى لغوى عقل و اشاره‌اى به عقل در قرآن و تعریف عالمان مسلمان از عقل آغاز گشته است. پس از آن به هوش در قرآن و مطالعات عالمان مسلمان و روان‌شناسان اشاره شده است و در ادامه به این مطالب برمى‌خوریم: رشد توانایى‌هاى زبانى و ریاضى و هندسى، ادراک در لغت و قرآن، انواع ادراک، تفکر در لغت و قرآن کریم، مراحل تفکر، تفکر دینى در نوجوانى، رشد عقلى از نگاه روان‌شناسان، ادراک عقلى از نگاه روان‌شناسان، تفکر از نگاه روان‌شناسان و مراحل تفکر براى حل مسئله.

جلد سوم، محمل بحث از ویژگى‌هاى رشد هیجانى و اجتماعى نوجوان است و در آن ضمن بیان معناى لغوى و اصطلاحى به نمونه‌هایى از واکنش‌هاى هیجانى در قرآن اشارت رفته است؛ سپس به نمودهاى رشد هیجانى در نوجوان و ویژگى‌هاى رشد هیجانى نوجوان از نگاه روان‌شناسان پرداخته شده است آنگاه از هیجان‌هاى نوجوانى از دید روان‌شناسان (هیجان ترس، عشق، غیرت، توجه شدید به خود، پندار تحت نظر دیگران بودن) یاد شده است.

در شرح رشد اجتماعى در نوجوانى به مطالب ذیل اشارت رفته است: عوامل مؤثر در رشد اجتماعى نوجوان (خانواده، معلم، سرمشق، عبادت)، بررسى شمارى از مظاهر رشد اجتماعى نوجوان (راستى، صله‌رحم، همکارى در امور خیر و تقوا)، رشد اجتماعى از منظر روان‌شناسان، ویژگى‌هاى رفتار اجتماعى نوجوان (علاقه به دوستان و همسالان، گرایش به اثبات خود، میل به ایستادگى در برابر قدرت)، گرایش‌هاى اجتماعى نوجوان (میل به نقد و اصلاح، میل به یارى رساندن به دیگران، دوست‌گزینى، میل به رهبرى).

در جلد چهارم طى دو فصل به‌ترتیب به مهم‌ترین عناصر شخصیت نوجوان یعنى انگیزه‌ها و هیجان‌ها به شرح ذیل پرداخته شده است: فصل یکم تربیت انگیزه‌ها (اهمیت انگیزه، انواع انگیزه، انگیزه‌هاى سرشتى، انگیزه‌هاى اکتسابى، انگیزه صیانت ذات، انگیزه صیانت نوع، انگیزه از منظر روان‌شناسان، تفسیر انگیزه‌هاى رفتار، انگیزه‌هاى سرشتى و اکتسابى از نگاه روان‌شناسان، بررسى شمارى از انگیزه‌هاى آگاهانه و برخى از انگیزه‌هاى ناخودآگاه و پنهان، تعدیل انگیزه‌ها).

فصل دوم، تربیت هیجان‌ها (تعریف عاطفه و هیجان، مظاهر هیجان در قرآن و سنت، بررسى برخى از هیجان‌هاى مطرح‌شده در قرآن، هیجان از نگاه روان‌شناسان، مظاهر بیرونى و درونى هیجان، بررسى شمارى از هیجان‌ها از نگاه روان‌شناسان، پاسخ به هیجان ترس در قرآن و سنت، مهار هیجان‌ها در قرآن و سنت).

جلد پنجم این نوشتار دربارۀ دو عنصر مهم دیگر شخصیت نوجوان یعنى عواطف و عادات رفتارى است.

در شرح تربیت عواطف از مطالب زیر یاد شده است: تعریف عاطفه، انواع عاطفه، عاطفه در مطالعات روان‌شناختى عالمان مسلمان، بررسى برخى از عواطف در پرتو تربیت اسلامى، دگرگونى عواطف در پرتو قرآن و سنت، عاطفه از دید روان‌شناسان، تفسیر عاطفه و شکل‌گیرى عواطف از منظر روان‌شناسان، مطالعه مهم‌ترین عواطف فعال از دید روان‌شناسان.

تربیت عادات: تعریف عادت، اهمیت مطالعه عادت‌ها، تقسیم عادات، مراحل شکل‌گیرى عادت، بررسى برخى از عادات بر اساس قرآن و سنت، مراحل تبدیل عادت‌هاى بد به عادت‌هاى خوب از نگاه قرآن و سنت، عادت از نگاه روان‌شناسان.

در جلد پایانى این مجموعه از نیازهاى نوجوان و مشکلاتى که در پى دارد سخن رفته‌است.

در فصل یکم به نیازها جسمى نوجوان و مشکلات مسبوق به آن‌ها پرداخته شده است؛ به این ترتیب: تعریف نیاز، توجه قرآن به نیازهاى روحى، علل مشکلات جسمى و بهداشتى نوجوان، اصول کلى که باید رعایت شوند، مهم‌ترین مشکلات جسمى، تأثیر مدرسه در رهنمود بهداشتى، نیازهاى جسمى از دید روان‌شناسان.

در فصل دوم به نیازهاى اجتماعى و روحى نوجوان نظر شده و از نکات زیر یاد گشته است: نیازهاى روحى و اجتماعى نوجوان از دیدگاه روان‌شناسان، بررسى برخى از نیازهاى روحى و اجتماعى نوجوان، عوامل مؤثر در رفتار نوجوان، عوامل حل مشکلات روحى و اجتماعى نوجوان در قرآن و سنت، روش‌هاى تبلیغ و ارشاد، روش‌هاى حل مشکلات از دید روان‌شناسان و مشاوره و راهنمایى، بررسى پاره‌اى از مشکلات روحى و اجتماعى نوجوان.

در فصل سوم نیازها و مشکلات عقلى نوجوانى مطرح و به امور زیر اشاره شده است: نیازهاى عقلى، بررسى پاره‌اى از مشکلات عقلى در نوجوانى، شرح پاره‌اى از اصطلاحات روان‌شناختى.

• منابعى براى مطالعه فزون‌تر:

خالد حامد حازمى، مراحل النمو فى ضوء التربیه الاسلامیه (چاپ اول: ریاض، دار عالم الکتب، 1420 ق/ 1999 م)؛ حامد ناصرى و خوله درویش، تربیه المراهق فى رحاب الاسلام (دمام، دارالرمادى، 1417 ق)؛ عبدالعزیز نغمیسى، المراهقون: دراسه نفسیه اسلامیه (چاپ اول: ریاض، دار طیبه، 1411 ق)؛ عبدالمنعم ملیجى، تطور الشعور الدینى عند الطفل والمراهق (قاهره، دارالمعارف، 1955 م).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.