الرسول و العلم

الرسول و العلم
پدیدآوران	قرضاوی، یوسف (نویسنده)
ناشر	مؤسسه الرساله للطباعه والنشر والتوزیع
مکان نشر	بیروت
سال نشر	1422 ق/ 2002 م
چاپ	هفتم
کد کنگره	‏

الرسول والعلم تألیف دکتر یوسف قرضاوی؛ پدیدآورنده کتاب حاضر کوشیده است از رهگذر نقل و تحلیل روایات نبوى معلوم دارد که سنت نبوى آبشخورى سرشار براى فقه و هدایت اندیشه و رهنمود رفتار است؛ از منظر قرآن و سنت علم دشمن دین و ضد ایمان نیست بلکه از نگاه اسلام دین علم و علم دین است، اسلام دانش تجربى را ارج مى‌نهد و به فراگیرى آن فرامى‌خواند و محیط روحى و فکرى را براى شکوفایى آن فراهم مى‌سازد و دستاوردهاى آن را مى‌پذیرد؛ اسلام علم را از اخلاق جدا نمى‌داند و بر اخلاقیات علم و مسئولیت عالمان تأکید مى‌ورزد؛ کسب دانش بر همگان لازم است و علم واجب یعنى حداقلى که از فراگیرى آن گریزى نیست، چه علم دین و چه علم دنیا؛ حداقل علم دنیایى سواد خواندن و نوشتن است که تحقق آن به رفع بى‌سوادى در امت مى‌انجامد؛ در سنت نبوى، براى تعلیم و تعلم اصول و مبانى‌اى بیان شده است که به‌مراتب از ارزش‌هاى تربیتى‌اى که تربیت‌پژوهان امروزى وضع کرده‌اند برتر است مانند اصل استمرار آموزش، رعایت تفاوت‌هاى فردى و... (ص 160-162).

نگارنده، روایات نبوى مقبول را از روایات برساخته و ضعیف جدا ساخته و تنها به مقبولات اهل سنت استناد جسته است. وى براى شرح و شکافت مباحث و روایات، چندان به قرآن روى نکرده است. مطالب کتاب در مقدمه، پنج فراز، خاتمه قلمى گشته است.

الف) منزلت علم و عالمان در سنت: در این بحث ضمن اشاره به فراوانى از روایات بیان‌کننده ارزش والاى علم و عالمان، یادآورى شده است در این روایات اولویت با علم دین‌است که از رهگذر آن آدمى خود و خدایش را مى‌شناسد و به حق و تکلیف خود پى مى‌برد؛ سپس نوبت دیگر علوم مى‌رسد که حقیقتى را بر انسان مکشوف مى‌دارد و او را فراسوى حق هدایت مى‌سازد و یا او را به خیرى نزدیک مى‌کند یا مصلحتى را تأمین مى‌کند یا فسادى را او دور مى‌سازد. پس از این به نکات زیر پرداخته شده است: علم به ایمان فرامى‌خواند، علم راهنماى عمل است، علم از عبادت برتر است، پرداختن به دانش برترین اشتغال کسانى است که در پى نزدیکى به خدایند، برترى علم بر جهاد، بهره دانش دنیایى و عقبایى است، تباهى علم خرابى دنیاست.

ب) رسول خدا(ص) و علم تجربى: دامنه معنایى علم در اسلام بسیار گسترده‌تر از این دامنه در غرب امروز است و شامل معارف مبتنى بر تجربه و مشاهده هم مى‌شود و حتى اسلام فضاى روحى و عقلى لازم براى رشد این علوم را فراهم ساخته است.

در این فراز کتاب پس از این مقدمه با مطالب ذیل آشنا مى‌شویم: شکل‌گیرى عقل علمى، پیکار با بى‌سوادى، فراگیرى زبان‌هاى بیگانه هنگام نیاز، به‌کارگیرى روش آمارى، برنامه‌ریزى مسبوق به آمارگیرى، پذیرش منطق، تجربه در امور دنیایى، استفاده از نظر خبرگان و اهل معرفت، فراگیرى علم سودمند حتى از کافران، مبارزه با اوهام و خرافات، پزشکى نمونه‌اى از علوم تجربى مورد عنایت رسول خدا(ص).

ج) آداب و اخلاق علم: از نگاه اسلام به صرف فراگیرى دانش و انباشتن ذهن از معارف و علوم - حتى اگر علم الهى باشد - نباید بسنده کرد، بلکه باید به ارزش‌هاى اخلاقى‌اى که لازمه علم است و موجب مى‌شود عالمان، وارثان انبیا شوند هم آراسته شد. در این فراز به مهم‌ترین این ارزش‌ها و فضایل به شرح ذیل اشاره شده است: احساس مسئولیت، امانت علمى، فروتنى، عزت، عمل به مقتضاى علم، میل شدید به گسترش دانش، مسائلى دربارۀ گسترش دانش و پوشیده داشتن آن.

د) آداب و اخلاق یادگیرى: ضرورت یادگیرى، آنچه فراگیرى آن بر هر مسلمانى واجب است، آنچه فراگیرى آن واجب کفایى است، اصلاح نیت، استمرار آموزش، پایدارى در برابردشوارى‌هاى دانش آموختن، بزرگداشت معلم، پرسش، مطالب واکاوى‌شده در این فراز ازکتاب است.

ه) مبانى و ارزش‌هاى آموزش دادن: در واشکافت این بحث از مطالب زیر سخن رفته است: توجه به معلم و قدردانى از او، همکارى و همبستگى جامعه براى آموزش فرزندان، خوش‌رفتارى و خوش‌رویى با شاگرد، مدارا و مهربانى با شاگرد، دلسوزى و غمخوارى خطاکار، مجازات خطاکار سازگار با خطایش، تشویق نیکوکار، ستایش کار او، رعایت اصل تدریج در آموزش، رعایت تفاوت‌هاى فردى در آموزش، اعتدال و پرهیز از خسته کردن و ملال‌زایى، بهره‌بردارى تربیتى و ارشادى از موفقیت‌هایى که پیش مى‌آید، استفاده از وسایل کمکى براى آموزش و پرورش، برگزیدن بهترین روش‌ها، آگاه کردن از راه پرسش و گفتگو.

• مطالعه منابع ذیل نیز مفید است:

عبدالحمید هاشمى، الرسول العربى المربى (چاپ اول: ریاض، دارالهدى، 1405 ق/ 1985 م)؛ محمد رأفت سعید، الرسول المعلم و منهجه فى التعلیم (چاپ اول: ریاض، دارالهدى، 1402 ق)؛ عبدالقادر احمد عطا، الرسول والشباب (چاپ اول: [بى‌جا]، دارالبیان، 1397 ق)؛ یوسف [مدن]، محمد(ص) راعى الطفوله (بیروت، دارالکتاب اللبنانى، [بى‌تا])؛ محمد سراج، محمد(ص) الاب والمربى (قاهره، دارالاعتصام، [بى‌تا])؛ طلعت محمد عفیفى سالم، مختارات من القصص الصحیحه فى السنه النبویه: دراسه تحلیلیه و تربویه (چاپ اول: قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1988 م)؛ سلیمان‌بن قاسم عید، المنهاج النبوى فى دعوه الشباب (چاپ اول: ریاض، دارالعاصمه، 1415 ق).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.