تربية الأطفال في ضوء القرآن و السنة

تربية الأطفال في ضوء القرآن و السنة
پدیدآوران	بدیوی، یوسف (نویسنده) قاروط، محمد محمد (نویسنده)
ناشر	دارالمکتبی للطباعة و النشر و التوزیع
مکان نشر	دمشق
سال نشر	1424ق/2003م
چاپ	دوم
موضوع	تربيت خانوادگي - جنبه هاي مذهبي - اسلام تربيت خانوادگي - جنبه‌هاي قرآني تربيت‌ خا‌نوادگي‌-- احا‌ديث‌ کودکان - سرپرستي - جنبه‌هاي مذهبي - اسلام اسلام و آموزش و پرورش
تعداد جلد	2ج
کد کنگره	‏4ت4ب / 253/4 BP

تربية الأطفال في ضوء القرآن و السنة تألیف یوسف بدیوی و محمد محمد قاروط؛ قرآن و سنت [نبوى] دو آبشخور اصلى است که [باید] خانواده مسلمان براى هدایت و تربیت فرزندان خود و ساختن جامعه و تمدن همه‌جانبه بر آن دو تکیه کند و بسیار شایسته است که مسلمانان با روش و برنامه تربیتى قرآن و سنت آشنا و از این دو سرچشمه زلال سیراب شوند (ص 6). از این‌رو این کتاب قلمى شده است تا والدین و مربیان نیازهاى خود دربارۀ تربیت کودک را در آن بیابند. کتابى که در نوع خود یگانه و داراى نتایج شگرف و ثروت تربیتى ارزشمندى است (ص 6).

گفتنى است برخلاف آنچه نویسندگان گمان برده‌اند، آثارى از این دست در میان عربان کم نگاشته نشده است، وانگهى این کتاب که به آفت فربگى مبتلا گشته، نه داراى نتایج عجیب و شگرف در حوزه تربیت اسلامى است و نه ثروتى ارزشمند در این زمینه به شمار مى‌رود.

مطالب کتاب به دو قسمت کلى یعنى تربیت اسلامى در قرآن و سنت و تربیت کودک در گسترۀ خانواده و جامعه تقسیم و هر قسمت شامل چند بخش چندفصلى است. حجم قسمت دوم بیش از دوبرابر قسمت نخست است که نیمى از جلد اول و همه جلد دوم را گرفته است.

قسمت نخست که دربارۀ تربیت اسلامى در قرآن و حدیث [نبوى] است داراى سه بخش به شرح ذیل است: در بخش نخست که فاقد عنوان است در طى سه فصل از معناى تربیت اسلامى، مبانى تربیت اسلامى و ویژگى‌هاى آن یاد شده است. بخش دوم که دربارۀ تربیت در قرآن است از چهار فصل تشکیل شده است. در فصل نخست از نداها و خطاب‌ها در قرآن سخن رفته و از ندا در زمینه‌هاى گوناگون و انواع ندا در قرآن یاد شده است.

عنوان فصل سوم این بخش، برنامه تربیتى قرآن کریم است و در بازشکافت موضوع از جنبه‌ها و ابعاد پنج‌گانه‌اى از تربیت در قرآن یعنى، تربیت عقلى، روحى، اخلاقى، عاطفى و جسمى سخن رفته است.

در فصل فرجامین این بخش که عنوان مفاهیم قرآنى ضرورى براى کودکان را به آن داده‌اند، نخست از تفکر علمى و عینى در قرآن؛ سپس تدبیر در آفرینش در قرآن و سرانجام قواعد اخلاقى و رفتارى در قرآن بحث شده است.

بخش دوم قسمت اول دربارۀ تربیت در حدیث نبوى است. مطالب این بخش هم در قالب چهار فصل نگارش یافته است. در فصل یکم سخن بر سر اوضاع و احوال عرب جاهلى و تحولاتى است که حضرت پیامبر (ص) پدید آورد تا معلوم شود تعلیم و تربیت دو پایه دعوت به اسلام بوده و علم و تعلیم اگر با ایمان و تربیت درنیامیزد ارزشى ندارند (ص 236).

در فصل دوم به ارکان چهارگانه برنامه تربیتى رسول خدا (ص) یعنى تلاوت، تعلیم، حکمت و تزکیه پرداخته و هریک بازشکافى گشته است. مثلاً در شرح حکمت از محورهاى سه‌گانه حکمت نبوى و نیز ویژگى‌هاى آن یاد شده است.

ویژگى‌هاى تربیت نبوى در فصل سوم بررسى شده و آمده است که این تربیت فراگیر است‌و هیچ امرى را در زندگى انسان فرونمى‌نهد و مبتنى بر [اصل] تدریج است، از فرصت‌هاو بزنگاه‌ها استفاده مى‌کند، در شرایط دشوار افراد را مى‌آزماید، حال و شرایط متعلمان را لحاظ مى‌کند.

فصل چهارم به بحث و بررسى روش‌هاى تربیت نبوى اختصاص یافته و در واکاوى موضوع از چهار روش سخن رفته است: تربیت با اسوه حسنه، آموزش مستقیم و استنتاجى و استقرائى، آموزش غیرمستقیم و تربیت عملى.

قسمت دوم کتاب حاضر هم سه بخش دارد. بخش اول دربارۀ نقش خانواده در تربیت کودکان و داراى چهار فصل است که سه فصل آن در این جلد آمده است. در فصل اول از جمله به انتخاب همسر و ویژگى‌هاى زن مناسب، حقوق جنین، مراقبت از نوزاد و آداب و سنن آن، تربیت از آغاز کودکى، نظارت پدر بر تربیت فرزندان، زنده‌به‌گور کردن نوزادان دختر و نگاه اسلام به زن، آشنا ساختن کودک با ارزش‌ها و آداب و سنن و تربیت اخلاقى کودک پرداخته شده است.

فصل دوم دربارۀ پرورش فکر و عقیده و جسم کودک است و در آن ابتدا از عوامل پرورش فکر و عقیده یاد شده است. یعنى آشنایى با قرآن و سنت نبوى و اخبار و احوال نیکان، رفتار مهرآمیز با کودک؛ سپس به سلامت و بهداشت او و پس از آن به تربیت هنگام بلوغ پرداخته شده است.

در فصل سوم به عبادت در زندگى کودک نظر شده و در شرح و بسط موضوع به مطالب ذیل اشارت رفته است: تشویق و آموزش کودک براى عبادت، طهارت و وضو و فضیلت‌هاى آن دو، چگونگى آموزش نماز به کودک، روزه و کودک، صدقه و کودک.

جلد دوم این اثر با فصل چهارم بخش اول قسمت دوم آغاز مى‌شود. عنوان این فصل‌تربیت کودک و اسوه حسنه است. براى بازشکافت این موضوع، ابتدا از نقش روابط اجتماعى و لزوم گزینش دوستان صالح سخن رفته و در ادامه بحث از آداب معاشرت، دوستى و اهمیت آن، دوستى در خانواده و مدرسه یاد شده است. پرهیز از محیطهاى نامناسب، حفظ قرآن کریم، آشنایى با مفاهیم قرآنى از جمله عوامل مؤثر در تربیت کودک است. عدالت میان فرزندان، هماهنگى پدر و مادر در تربیت فرزند، اسوه حسنه و تربیت با سرمشق، رسول خدا (ص) سرآمد همه اسوه‌هاى حسنه، شخصیت معلم و تأثیر او بر شاگرد دیگر بحث‌هاى این فصل است.

بخش دوم این قسمت در زمینه حقوق کودکان و تعلیم و تربیت آنان است. در فصل اول‌این بخش چهارفصلى با حقوق کودک در اسلام آشنا مى‌شویم. در ذیل این عنوان مفاهیم‌زیر آمده است: فضیلت تربیت اسلامى و هدف‌هاى آن، تربیت روحى و جسمى، تربیت‌عقلى، بازى، خطر کوتاهى در بهداشت و سلامت کودک، حق نسب، به فرزندى گرفتن، حق رضاع، حق حضانت، زنان مربى و نقش آن‌ها در تربیت کودک، حق کودک سرراهى در اسلام، حق یتیم.

در فصل دوم به رعایت حقوق دیگران از سوى کودک اشاره شده است. حقوقى که به عهده کودک است عبارت‌اند از: حق والدین، حق ارحام و نزدیکان، حق همسایگان، حق معلم، حق دوست و رفیق و همنشین، حق بزرگ‌تران.

آموزش آداب و اخلاق عمومى به کودک در فصل سوم شرح و شکافته شده است. از جمله این آداب است: آداب خوردن و آشامیدن، آداب میهمانى، سلام کردن، اجازه ورود گرفتن، آداب مجلس، آداب سخن، آداب شوخى، آداب ملاقات بیمار.

موضوع فصل چهارم، نقش مدرسه و مهد کودک در تربیت است و در آن مطالب چهارده‌گانه ذیل مورد بررسى قرار گرفته است: برنامه و روش‌هاى تربیتى در مدرسه، مدارس سنتى اسلامى، استعمار غرب و برنامه‌هاى آموزشى، نقش مدرسه‌اى مسجد، دور افتادن مساجد از حوزه تربیتى، ضرورت آموزش زبان عربى، فرهنگ کودک، مهد کودک و مشکلات کودکان در آن، نقش مهد کودک در رشد اجتماعى، همکارى میان خانه و مهد کودک، آموزش و مهد کودک، اهمیت برنامه آموزشى مهد کودک.

بخش سوم با عنوان مشکلات کودکى و نوجوانى و راه‌حل‌هاى آن‌ها در چهار فصل سامان یافته است. در فصل نخست، مشکلات کودکى و راه‌حل‌هاى آن بررسى شده است. سرآغاز این فصل اشارتى است به غرایز در کودک و مشکلات ادرار غیرارادى، مکیدن انگشت، جویدن ناخن، حسادت، لجاجت که مربوط به کودکى اول است. مشکلات کودکى دوم به بعد [سن مدرسه تا بلوغ] و عبارت‌اند از: نافرمانى، دروغگویى، ناسازگارى، ترس، بزهکارى، سرقت، کاهلى، پرخاشگرى، بى‌توجهى به نماز. در این فصل به راه‌حل‌ها کمتر پرداخته شده است.

فصل دوم به کندوکاو در مشکلات نوجوانى و راه‌حل‌هاى آن‌ها اختصاص یافته است. این فصل با اشارتى به تقسیم مراحل زندگى و اهمیت نوجوانى و بحث‌هایى دربارۀ نوجوانى و بلوغ و عوامل مؤثر در نوجوانى آغاز گشته است؛ سپس به مشکلات نوجوانى به شرح ذیل پرداخته شده است: دروغگویى، تحریک‌پذیرى، سرپیچى، رشد جنسى. در ادامه این فصل از راه‌حل‌هاى مشکلات نوجوانى بر پایه قرآن و سنت سخن به میان آمده است.

در فصل سوم اشارتى رفته است به کودکى حضرت رسول اکرم (ص) و شمارى از صحابه آن جناب و دیگران.

گفتنى است در این اثر گاه مطالب تکرار ناروا شده است مانند حوزه‌هاى تربیت که در هر دو جلد آمده است. گاه در ضبط روایات بى‌دقتى شده است مثلاً در جلد اول، صفحه 401 آمده است: حزنتْ که درست آن حزنتُ است. برخى از عناوین متن با عنوان جلد سازگارى ندارد، مثلاً قسمت اول را تربیت اسلامى در قرآن و حدیث خوانده‌اند حال آن‌که عنوان کتاب تربیت کودک در پرتو قرآن و سنت است. روشن است که عنوان قسمت اول اعم و اشمل از عنوان کتاب است. دیگر آن‌که آنچه دربارۀ تربیت نوجوان و نوجوانى است با عنوان کتاب همخوانى ندارد. فرجامین فصل کتاب، هیچ بار تربیتى ندارد و خارج از موضوع مى‌نماید.

• مطالعه منابع ذیل نیز مفید است:

احمد بهشتى، اسلام و حقوق کودک (قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1377)؛ عبدالله ناصح علوان، تربیه الاولاد فى الاسلام (چاپ سى‌ام: قاهره - بیروت، دارالسلامه - دارالفکر، 1417 ق/ 1996 م)؛ مؤسسه بعثت، الطفل نشؤه و تربیته (چاپ اول: تهران، مؤسسه البعثه، 1410 ق)؛ عباس محجوب، مشکلات الشباب، الحلول المطروحه والحل الاسلامى (چاپ سوم: قطر، رئاسه المحاکم الشرعیه، [بى‌تا])؛ سید على حسینى‌زاده، تربیت فرزند (چاپ چهارم: قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.