ابن صیرفی مصری، علی بن منجب

ابن صیرفی مصری، علی بن منجب

نام	ابن صیرفی مصری، علی بن منجب
نام های دیگر	اب‍ن‌ ال‍ص‍ی‍رف‍ی‌، اب‍و ال‍ق‍اس‍م‌ ت‍اج‌ ال‍رئ‍اس‍ه‌ ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ن‍ج‍ب اب‍ن‌ ال‍ص‍ی‍رف‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ن‍ج‍ب‌ اب‍ن‌ م‍ن‍ج‍ب‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ن‍ج‍ب‌ مصری، علی بن منجب بن سلیمان
نام پدر
متولد	1071 م
محل تولد
رحلت	542 هـ.ق یا 1147 م
اساتید
برخی آثار
کد مولف	AUTHORCODE606AUTHORCODE

ابن صيرفى، ابوالقاسم، على بن مُنْجِب، ملقب به تاج الرياسة، متولد شعبان 463ق / 1071م و متوفاى صفر 542ق / 1147م، اديب، مورخ، كاتب و دبير ديوان فاطميان مصر بود. پدر وى شغل صرّافى داشت و به همين سبب، به ابن صيرفى معروف گرديد. او از همان آغاز جوانى از پيشه پدر، روى برتافت و به کتابت گراييد و به‌زودى همچون جد خود در آن فن، چيره‌دست شد، سپس چون شهرت يافت، در ديوان لشكر و خراج به خدمت گمارده شد. پس از چندى رموز حرفه دبيرى را از ابوالعلاء، صاعد بن مفرج، رئيس ديوان لشكر فراگرفت تا اينكه احمد بن بدر جمالى، ملقب به ملك افضل، وزير مستعلى، دبيرى ديوان مكاتبات را به او واگذارد و سپس در 495ق، به ديوان انشا منتقلش ساخت.

او به‌زودى چنان مورد اعتماد قرار گرفت كه حتى وزير خواست ابن ابى اسامه را از رياست ديوان انشا بركنار كرده، او را به جايش بنشاند، اما پس از مشورت با نزديكانِ خود از اين امر چشم پوشيد. ابن صيرفى، پس از مرگ ابن ابى اسامه در 522ق، به خدمت پسر و جانشين او ابوالمكارم درآمد و چون وى نيز درگذشت، خود رياست ديوان انشا را به عهده گرفت و تا پايان عمر، در اين سمت باقى ماند.

از برخى آثار او چنين برمى‌آيد كه زمانى، روابطش با ملك افضل تيره شد و به‌ناچار مدتى از ديوان انشا كناره گرفت، اما عاقبت به يمن بلاغت و ظرافتى كه در چند رساله اعتذاريه به كار بست، دل وزير را به دست آورد و دوباره به منصب سابق خود بازگشت. بركنارى موقت او از ديوان انشا، در واقع بى‌حاصل نبود؛ چه، وى توانست وقت خود را صرف نگارش مجموعه رسائلى كند كه بعدها، «الافضليات» ناميده شد.

ذوق و استعداد ابن صيرفى، بيشتر در 4 زمينه تجلّى داشته است: مسائل ديوانى؛ تاريخ؛ کتابت و شعر. آثارى كه در اين زمينه‌ها از وى برجاى مانده، همه سخت سودمندند. به ادعاى خود وى، «قانون ديوان الرسائل» او نخستين اثر در اين باب است و او مى‌گويد كه ديگران در باره شعر و کتابت خراج و سپاه، آثار متعددى تأليف كرده و كار ديوان انشا يا کتابت دستگاه ملوك را فرونهاده‌اند؛ ازاين‌رو، وى به اين مهم پرداخته است. نمى‌دانيم اين ادعا تا چه حد مقرون به صواب است، زيرا 300 سال پس از وى، مقريزى اشاره مى‌كند كه در باره کتابت خراج و انشا، آثار متعددى نگاشته شده، اما او هيچ کتابى در باره کتابت سپاه نديده است و نيز در فهارس، به انبوهى کتاب برمى‌خوريم كه در باره آيين کتابت تأليف يافته است.

بنابراين، ادعاى ابن صيرفى تنها از اين جهت درست مى‌تواند بود كه بگوييم وى احوال رئيس ديوان انشا و كاتبان زيردست او، علومى كه بايد بدانند، صفاتى را كه بايد داشته باشند و به‌خصوص سازمان ادارى ديوان را به شيوه‌اى شرح كرده كه سابقه نداشته است. در معدود آثارى كه در اين باب به دست رسيده، به‌راستى اشاره به اين گونه مسائل، اندك است.

هنر او در تاريخ‌نگارى در «الاشارة» كه تاريخ وزيران فاطمى است، جلوه‌گر است. وى در اين کتاب، نام‌ها و القاب و اقدامات وزيران و نيز سال وزارت آنان را به‌دقت بيان كرده و کتاب خويش را يكى از منابع ارزنده تاريخى ساخته است.

رسائل او گويا متعدد، شايد 4 جلد، بوده است. هم اين رسائل و هم کتاب «الافضليات»، نمونه‌هاى بسيار درخشانى از نثر سده‌هاى 5 و 6ق، در تاريخ ادبى مصر به شمار مى‌روند، اما «الافضليات» كه اساساً در باب اعتذار نگاشته شده، بيش از رسائل وى نمودار عواطف و ويژگى‌هاى معنوى اوست.

ابن صيرفى، شعر نيز مى‌سرود، ولى از اشعار او جز چند قطعه كه در «معجم الادباء» و «الافضليات» آمده، چيزى برجاى نمانده است. در عوض، جُنگى با عنوان «المختار من شعر شعراء الاندلس» تدارك ديده كه اينك موجود و از منابع مهم شعر اندلسى است. وى در مقدمه اين مجموعه، علت اقبال به شعر اندلسيان را چنين شرح داده كه چون ديده است شعراى معاصر اندلس، اشعارى ساخته‌اند كه ديگر نمى‌توان نيكويى آنها را انكار كرد، بر آن شده كه اين مجموعه را فراهم آورد.

آثار چاپى:

1. «الافضليات» (شامل 7 رساله با عناوين «العفو»، «رد المظالم»، «لُمَح المُلَح»، «منائح القرائح»، «مناجاة شهر رمضان»، «عقائل الفضائل» و «التدلّى على التسلّى»)؛

2. «الاشارة الى من نال الوزارة» (شامل تاريخ وزيران فاطمى از ابن كِلّس تا مأمون بطائحى)؛

3. «قانون ديوان الرسائل»؛

4. «المختار من شعر شعراء الاندلس»؛

5. «المختار من شعر شعراء صقلية»؛

6. «رسائل فى ملوك مصر» يا «سجلات»؛

7. نتائج المذاكرة (نوادر الرسائل 15).

آثار ديگر:

تنها اثر خطى ابن صيرفى کتابى است با عنوان «اختيار الدرة الخطيرة فى شعر شعراء الجزيرة مما ليس هو فى اختيار ابن الاغلب».

علاوه بر اين، چند اثر ديگر نيز به او نسبت داده‌اند كه عبارتند از:

1. «کتاب فى السكر»؛

2. «عمدة المحادثة»؛

3. «کتاب استنزال الرحمة» (احتمالاً همان «رسالة العفو» است).

وى، برگزيده‌هايى نيز از ديوان شعرايى چون ابن سراج، ابوالعلاء معرى و مهيار داشته كه اينك همه از دست رفته‌اند.

منابع مقاله

دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 126 - 125، سيمين محقق.

وابسته‌ها

نتائج المذاکرة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الإشارة إلی من نال الوزارة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده