قرآن در مثنوی (جلد 1) : مدخل

قرآن در مثنوی
پدیدآوران	میرزا محمد، علیرضا (نویسنده)
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1386
چاپ	اول
کد کنگره	‏

قرآن در مثنوی تألیف علیرضا میرزا محمد؛ این کتاب، به عنوان مدخل مقدمه‌ای است برای یک پژوهش بزرگ و در حال انجام، با عنوان «قرآن در مثنوی». در اين اثر جزئیات و ویژگی‌های آن پژوهش را به تفصیل شرح و توضیح داده است. در این تحقیق که انواع و اشکال مختلف تأثیرات قرآن بر مثنوی مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ تاکنون دو جلد آن- جلد اول به عنوان مقدمه و جلد دوم، شامل بررسی آیات دفتر اول مثنوی- تدوین و منتشر شده است.

کتاب حاضر شامل مقدمه و سه بخش است.

در مقدمه غرض و روش پژوهش، پیشینه، منابع و مآخذ آن را بیان می‌کند.

در بخش نخست، در بیست صفحه، با عنوان شناخت مثنوی و مولوی، نکته‌های بسیار زیبا و ادیبانه‌ای را به صورت کلمات قصار در وصف و معرفی مثنوی و مولانا بیان کرده است.

در بخش دوم، در مقاله‌ای با عنوان انعکاس قرآن در شعر فارسی از آغاز تا روزگار مولانا، این موضوع را به تفصیل مورد تحقیق و بررسی قرار داده و نشان می‌دهد که انعکاس آیات قرآن، در اولین شعرهای فارسی کاملاً مشهود است و در دورۀ غزنویان اين امر قوّت می‌گیرد و سپس در عصر مولانا توسط ایشان به اوج خود می‌رسد.

در بخش سوم که متن اصلی کتاب محسوب می‌شود، سبک و اسلوب مولوی در اقتباس از قرآن را مورد پژوهش قرار داده و نتایج آن را در بخش‌های مختلف و به تربیب ذیل گزارش کرده است: نگارنده می‌نویسد واژۀ مقدس قرآن، چهل بار و مترادفات آن به کرّات در مثنوی آمده‌است و به عنوان مثال، برای هر مورد، یک آیه و بیتی را که آیه در آن انعکاس یافته؛ ذکر می‌کند؛ در ادامه، انعکاس نام سوره‌ها در مثنوی و نام آیه و حروف مقطّعه و مفردات لغات قرآن و الفاظ جمع و افعال قرآن، مانند کرّمنا و اعطینا و مانند اینها را و همچنین مصطلحات ویژۀ قرآنی و اعلام به کار رفته در قرآن را که در مثنوی بازتاب یافته، بررسی کرده و از هر یک نمونه‌هایی را استخراج و فهرست وار ذکر می‌کند. آنگاه، ترکیبات اضافی و ترکیبات وصفی قرآن در مثنوی را نیز با ذکر نمونه‌هایی توضیح می‌دهد.

ترکیبات خود ساختۀ برگرفته از قرآن، کنایات خود ساختۀ برگرفته از قرآن و تعبیرات برگرفته از قرآن و برگردانیده به فارسی و مانند اینها را به طور مبسوط تحقیق نموده و هر یک را با مثال‌هایی از قرآن و مثنوی بیان می‌کند. شرح تمثیلات قرآن در مثنوی و امثال سائره در قرآن و جملات کوتاه قرآن که در مثنوی انعکاس یافته از موارد دیگر این پژوهش است. از تضمین آیۀ کامل در مثنوی، تضمین بخشی از آیه و یا عبارات قرآنی موزون در مثنوی نیز نمونه‌هایی را ذکر می‌کند. اقتباس لفظی از آیه یا بخشی از آن در مثنوی، اقتباس از چند آیه در یک یا دو بیت، اقتباس از دو آیه در یک بیت، اقتباس از یک آیه در چند بیت و اقتباس از آیات یک سوره، از ابعاد و مباحث دیگر این تحقیق است که از هرکدام نمونه‌ای را به عنوان شاهد آورده است. اشاره‌های مثنوی به مضمون آیات و ترجمه‌های مثنوی از آیات، و آیات پُرکاربرد در مثنوی از مطالب پایانی اين تحقیق می‌باشد.

قابل ذکر است که مقصود نگارنده از بیان گزارش این مطالب، این است که بازتاب قرآن در مثنوی بسیارگسترده و عمیق است و به همین گستردگی توسط وی مورد بررسی قرارگرفته و نتایج آن به تفصیل در مجلدات بعدی این کتاب چاپ و عرضه خواهد شد. درآخر کتاب، علاوه بر فهرست منابع، فهرست راهنما، مانند فهرست آیات، احادیث اشعار،اعلام، اشخاص، اماکن، جماعات، اقوام، آثار و اصطلاحات درج شده است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.