جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه): تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    (صفحه ای تازه حاوی «<div class='wikiInfo'> [[پرونده:NUR00458J1.jpg|بندانگش» ایجاد کرد.)
     
    بدون خلاصۀ ویرایش
    خط ۵۱: خط ۵۱:
    قاضى سعد الدين ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).
    قاضى سعد الدين ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).


    ==جايگاه آن==
    ==اهميت كتاب==




    كتاب المهذب از مشهورترين و مبسوطترين كتب فقهى استدلالى قدماى از فقهاى اماميه مى‌باشد.
    كتاب جواهر الفقه يكى از معتبرترين و مهم‌ترين كتب قدماى از فقها و از مشهورترين آثار علمى قاضى ابن براج است.


    اين كتاب كه يك دورۀ فقه كامل استدلالى از كتاب طهارت تا آخر ديات مى‌باشد حاصل تحقيقات عميق و ابتكارات مؤلف است كه پس از سى سال قضاوت و بكار گرفتن عملى اين مباحث تدوين شده است.
    قسمت اعظم كتاب به صورت مجموعه‌اى از فتاواى مؤلف و نظير رساله‌هاى عمليّۀ متداول است. در موارد زيادى نيز مباحث فقهى به صورت استدلالى مطرح شده است.


    صاحب مستدركات اعيان الشيعه در اين رابطه مى‌نويسد: «فكم فرق بين كتاب فقهي يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها، و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره». (مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1).
    اين كتاب شامل يكدورۀ فقه مختصر است كه به صورت 839 مسأله و جواب، گردآورى شده است.


    اگر چه مؤلف گنجينه‌هايى از كتاب‌هاى فقهى همچون «المقرب في الفقه»، «المعالم في الفروع»، «المنهاج في الفروع»، «المعتمد في الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «جواهر الفقه» از خود برجاى گذاشته است. (الذريعة 108/22، 197/21 و 214 و 155/23).
    كتاب «المهذب» ديگر تأليف فقهى مفصل وى است كه به صورت فقه استدلالى تأليف شده و پس از كتاب «الجواهر» تأليف شده است. (مستدركات ج 87/1، كتاب المهذب ص /23ج 1).


    اما متأسفانه امروزه فقط سه كتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.
    علت نام‌گذارى كتاب به «جواهر الفقه» در خطبۀ كتاب اين گونه بيان شده است: سميته به «كتاب جواهر الفقه» لأنني اعتمدت فيه ذكر المسائل المستحسنة و الأجوبة المؤخرة المنتخبة. (صفحۀ 4 خطبۀ كتاب).


    اين سه كتاب از ابتداى نگارش در كتب فقهى مفصل و مبسوط مورد استناد و اعتماد واقع شده‌اند و فقهاى عظام توجه خاصى به آنان مبذول داشته‌اند كه در اين بين كتاب المهذب به دليل روش استدلاليش جايگاه ويژه‌اى را داراست.
    از آنجا كه ابن براج از شاگردان مبرز و ممتاز سيد مرتضى (م 436 ق) و از همدرسى‌هاى شيخ طوسى (قده) (م 460 ق) است مى‌توان با تعمق در مطالب كتاب به بسيارى از مبانى و نظريات آنان دست يافت. (مستدركات أعيان الشيعة ج 89/1).
     
    در مستدركات أعيان الشيعة آمده است: فهو اقتفى خطوات شيخ الطائفة من حيث التبويب و التفريع. (مستدركات أعيان الشيعة 87/1).


    ==تاريخ تأليف==
    ==تاريخ تأليف==




    از زمان آغاز تأليف المهذب، اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست ولى با توجه به عبارتى كه در كتاب اجارۀ آن ذكر شده است، مؤلف در سال 467 مشغول نگارش كتاب اجاره بوده است. «آجرتك هذه الدار في شهر رمضان أو كان في مثل هذه السنة و هي سنة سبع و ستين و أربع مائة». (المهذب ج 476/1، كتاب الاجارة و هم‌چنين مستدركات أعيان 90/1).
    كتاب الجواهر قبل از كتاب المهذب نوشته شده است زيرا مؤلف در كتاب المهذب اين گونه مى‌نويسد: قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب‍ «جواهر الفقه»، فمن أراد الوقوف عليه نظره في ذلك الموضع. (مستدركات أعيان الشيعة 87/1 و المهذب ج 23/1).
     
    با توجه به اين كه مؤلف در سال 467 اشتغال به نوشتن كتاب اجاره از المهذب داشته است (حاشيۀ صفحات 6 و 185 الجواهر، كتاب المهذب ج 18/1)، كتاب قبل از اين تاريخ تأليف شده است.


    با توجه به اين كه كتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوين شده است، زيرا در كتاب طهارت در صفحۀ 23 جلد اول آن در بحث اين گونه آمده است: و قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفى در همين بحث در كتاب «جواهر الفقه» پس از نام شيخ طوسى عبارت رحمة اللّه عليه آورده شده است بنابراين هر دو كتاب پس از سال 460 تأليف شده‌اند. (جواهر الفقه، صفحۀ 6، المهذب ج 18/1).
    از طرفى چون در همۀ مباحث كتاب از سيد مرتضى استادش اين گونه ياد مى‌كند: قد كان شيخنا المرتضى (قده) بنابراين كتاب پس از سال 436 تأليف شده است.


    از جمع‌بندى موارد فوق مى‌توان نتيجه گرفت كه «المهذب» بين سال‌هاى 462 تا 470 تأليف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذريعة» به نقل از پايان نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى از كتاب مهذب مهذب آمده است كه: ان المصنف فرغ منه في سنة 467. (الذريعة 295/23).
    در رابطه با شيخ طوسى گاهى با عبارت محمد بن الحسن الطوسى (ره) و گاهى نيز با عبارت الشيخ ابو جعفر الطوسى ياد مى‌كند كه نشان از اين دارد كه كتاب در اواخر عمر شيخ طوسى آغاز و پس از سال 460 ق و وفات او، پايان يافته است.


    و هم‌چنين در پايان جلد 2 كتاب موجود آمده است كه: قد كتب هذا الكتاب مصنفه في سنة سبع و ستين و أربع مائة (467)، صحيح نمى‌باشد، (المهذب ج 2، ص 60) زيرا مصنف در اين سال در حال تأليف كتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زيادى تا آخر جلد دوم تأليف نشده بوده است.
    بنابراين با توجه به تمام موارد فوق كتاب الجواهر در حدود سال‌هاى 460 تا 467 تأليف شده است.


    ==تاريخ انتشار==
    ==تاريخ انتشار==




    كتاب موجود در سال 1406 ق و بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. گروه تصحيح و مقابلۀ جلد اول آقايان: سيد احمد قدوسى، سيد محمد كمارى، شيخ محمد على مظاهرى بوده و گروه حواشى و تعليقه‌ها سيد على جاويدان، سيد محمد كاهانى و سيد على اصغر موسوى بوده‌اند.
    اين كتاب ابتدا در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهية در سال 1276 ق چاپ سنگى شده است.


    گروه تحقيق جلد دوم آقايان: شيخ احمد خدائى، شيخ ابراهيم بهادرى، شيخ حسين امينى، سيد محمد على رجائى و شيخ محمد رضائى بوده‌اند. بعد از تحقيق اين بزرگواران، علامه سيد عبد الرسول جهرمى شيرازى مسئوليت تحقيق متن جلد دوم و حواشى بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.
    كتاب موجود در سال 1411 ق و در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. تحقيق و تصحيح كتاب بوسيلۀ شيخ ابراهيم بهادرى و تحت نظارت آية اللّه علامه شيخ جعفر سبحانى صورت پذيرفته است.


    ==نسخه‌ها==
    ==نسخه‌ها==




    در الذريعه چهار نسخه از المهذب ذكر شده است كه در كتابخانۀ رضويه، كتابخانۀ سيد حجة الاسلام در اصفهان، كتابخانۀ آخوند ملا محمد حسين بن قاسم قمشه‌اى و كتابخانۀ شيخ محمد سماوى وجود دارد كه دو نسخۀ اخير ناقص مى‌باشند.
    در الذريعة به چهار نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:


    نسخه‌هاى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، 8 نسخه است كه در جلد اول به صورت تلفيقى از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصى به عنوان نسخۀ اصلى استفاده نشده است. امّا در جلد دوم، نسخۀ اصلى كه با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ كتابخانۀ رضويه است كه در سال 651 ق نوشته شده است.
    1 - نسخۀ قديمى به خط ابن ادريس حلى (م 598 ق) در كتابخانۀ شيخ امين آل حاج كاظم در كاظميه.


    1 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شمارۀ 388/2598 كه نسخۀ بسيار نفيس و قديمى است. اين نسخه از كتاب اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد. اين نسخه به خط ابو طالب على بن محمد بن على است.
    2 - نسخۀ كتابخانۀ شيخ محمد سماوى به خط نصير الدين حسين فرزند قطب راوندى (م 573 ق).


    2 - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى سيد حسين بروجردى (م 1381 ق) كه در سال 1348 ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحيح شده، خوش خط و كاملى است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
    3 و 4 - نسخه‌هاى شيخ محمد بن محمد فراهانى و شيخ ابو جعفر على بن حسين ورانى كه هر دو در سال 618 ق از نسخۀ نصير الدين حسين فرزند قطب راوندى نسخه‌بردارى شده است. (الذريعة 256/5 و 257).


    3 - نسخۀ موجود در كتاب‌هاى علامه سيد آقا حسين خادمى اصفهانى كه نسخۀ خوب و تصحيح نشده‌اى است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
    ==نُسخ مورد اعتماد==


    4 - نسخۀ موجود در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى كه از كتاب طهارت تا زكات است.


    5 - نسخۀ قديمى مخزن كتابخانۀ دانشگاه تهران كه از كتاب طهارت تا آخر ابواب صلاة است.
    در تصحيح و تحقيق كتاب جواهر الفقه علاوه بر نسخۀ چاپ شده در ضمن الجوامع الفقهيه از دو نسخۀ خطى ديگر نيز استفاده شده است.


    6 - نسخۀ كتابخانۀ شيخ على اصغر مرواريد كه در سال 1241 ق تصحيح شده است.
    1 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد مقدس با شمارۀ 6526 كه متعلّق به سيد محمد مهدى طباطبايى بوده است و در اوائل قرن 11 نوشته شده است و نسخۀ اصلى مورد اعتماد در انتشار كتاب است.


    7 - نسخۀ كتابخانۀ دار القرآن الكريم آية اللّه عظمى گلپايگانى كه از اول اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد.
    2 - نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ آية اللّه عظمى گلپايگانى با شمارۀ 244 و به خط احمد بن محمد خوانسارى در سال 1268 ق است و با رمز «ب - د» مشخص شده است.


    8 - نسخۀ موجود در كتاب‌هاى حاج سيد مصطفى خوانسارى كه از كتاب طهارت تا كتاب زكات مى‌باشد.
    ==تقسيم بندى مطالب==


    ==تقسيم‌بندى مطالب==


    در تقسيم بندى مباحث كتاب، مباحث كلى به باب و هر باب به مسأله‌هاى متعدد تقسيم شده است.


    مباحث كتاب هم‌چنانكه در اولين فصل كتاب آمده است به دو قسمت كلى تقسيم مى‌شود.
    بنابراين كتاب شامل 35 باب و 839 مسأله است كه عبارتند از:


    يك قسمت شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى است و قسمت ديگر شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست.
    باب طهارت (49 مسأله)، باب صلاة (37 مسأله)، باب زكاة (19 مسأله)، باب صوم (22 مسأله)، باب حج (44 مسأله)، باب جهاد (12 مسأله)، باب بيع (49 مسأله)، باب رهن (22 مسأله)، باب ضمان (10 مسأله)، باب شركت (11 مسأله)، باب وكالات (34 مسأله)، باب اقرار (65 مسأله)، باب وديعه (12 مسأله)، باب غصب (37 مسأله)، باب شفعه (15 مسأله)، باب مضاربه (12 مسأله).


    در قسمت مورد ابتلاى عام، مؤلف 5 بخش را ذكر مى‌كند كه عبارتند از صلاة، حقوق اموال، صوم، حج و جهاد.
    باب مساقاة (7 مسأله)، باب اجارات (23 مسأله)، باب وقف و صدقه و هبه (8 مسأله)، باب لقطه (16 مسأله)، باب وصايا (23 مسأله)، باب فرائض (59 مسأله)، باب نكاح (30 مسأله)، باب خلع (10 مسأله)، باب طلاق (18 مسأله)، باب ظهار و لعان (14 مسأله)، باب عدد (7 مسأله)، باب رضاع (15 مسأله).


    اما در قسمتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست مؤلف توضيحى نداده و فقط با عبارت غير از موارد پنج‌گانه به اين قسمت اشاره كرده است. سپس مؤلف با بيان اين مقدمه كه نماز مقدم بر تمام موارد پنج‌گانه است و چون نماز بدون طهارت صحيح نيست از كتاب طهارت آغاز مى‌كند.
    باب عتق و مكاتبه (19 مسأله)، باب صيد (5 مسأله)، باب اطعمه (7 مسأله)، باب سبق و رمى (8 مسأله)، باب قتل و قصاص (36 مسأله)، باب حدود (20 مسأله)، باب شهادات و دعاوى و بينات (18 مسأله)، باب في أعيان المسائل من العويص (20 مسأله).


    در بحث حقوق اموال در صفحۀ 157 جلد اول مؤلف اين گونه مى‌نويسد: حقوق الأموال التي ذكرنا في أوّل الكتاب انها من العبادات يحتاج في بيان أحكامها إلى أشياء و هي الزكاة و الخمس و أحكام الأرضين و الجزية و الغنائم و الأنفال و نحن نبين أحكام كل واحد منها في باب مفرد بعون اللّه و توفيقه.
    ==ويژگى‌ها==


    اگر چه بطور طبيعى پس از كتاب جهاد بايد موارد پنج‌گانه (قسمت اول) تمام مى‌شد امّا در پايان كتاب حج اين گونه آمده است: تم الجزء الأول من المهذب بحمد اللّه و منّه و يتلوه الجزء الثاني في كتاب الجهاد إن شاء اللّه. (المهذب ج 1، ص 291).


    از نكاتى كه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب قابل توجه است اين كه كتاب جهاد كه معمولا در ذيل كتاب امر به معروف و نهى از منكر آورده مى‌شود در اين كتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.
    از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف بر خلاف استادش سيد مرتضى به اجماعات و شهرت زياد استناد ننموده است بلكه از ادلۀ فقهى و آيات و روايات نيز استفاده كرده است. ولى در بسيارى از موارد به روايات اهل بيت (ع)، آيات قرآن كريم، و حتى اصول عمليه نيز استدلال نموده است.


    از ديگر نكات قابل توجه اين كه مبحثى تحت عنوان كتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخير» در كتاب مطرح شده است كه در آن به ذكر احاديثى در رابطه با شفاء از طريق انجام كارهاى خير پرداخته شده است. (المهذب ج 2، صفحات 444 تا 452).
    به عنوان نمونه در مسألۀ 87 از كتاب صلاة پس از بيان اين مطلب كه نصّى وجود ندارد اين گونه مى‌نويسد: لأن هذه الصلاة قد تعلقت بذمة المكلف فيجب عليه أن يؤديها بيقيين و إذا أعادها، فقد تيقن برائة ذمة منها. (كتاب صلاة ص 27).


    ==نظريات جديد==
    از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح نظريات استاد مؤلف سيد مرتضى (قده) و هم‌درسش شيخ طوسى (قده) است كه در مباحث مختلف كتاب ديده مى‌شود.


    مختصر و موجز نوشتن مباحث و دورى از تطويل و تفصيل بى‌مورد از خصوصيات اين كتاب مى‌باشد. به عنوان نمونه در پايان مسألۀ اول از كتاب طهارت مؤلف اين گونه مى‌نويسد: و لو لا أن سائلا سأل في أن نبسط الكلام في هذه المسألة بعض البسط، لما انتبهنا فيه إلى هذا الحد، لأن المقصود في هذا الكتاب غيره. (كتاب طهارت ص 7).


    حضور مؤلف در صحنۀ مسايل اجتماعى و شغل قضاوت باعث شده است كه كتاب المهذب پر از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف در مباحث فقهى و اجتماعى باشد كه در كمتر كتاب فقهى در آن زمان ديده مى‌شود.
    از ويژگى‌هاى ديگر ناهمگونى و ناهماهنگى در ارائۀ مباحث كتاب مى‌باشد زيرا مباحث كتاب گاهى صرفا به صورت سؤال و جواب مختصر و موجز است و گاهى جواب سؤالات به صورت مفصل و مستقل نوشته شده است.


    از اين نظريات جديد وجوب نماز جمعه و نماز عيدين و هم‌چنين وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت براى مردان است. وى با اجتماع شرايط وجوب نماز جمعه خريد و فروش را حرام مى‌داند. (المهذب ج 78/1، 118، 119، 105).
    نكته: قابل ذكر است لفظ «أظهر» در اين كتاب به معنى ظاهرتر در معنى اصطلاحى علم اصول نيست بلكه به معنى مقبول‌تر و داراى طرف‌داران بيشتر است. (صفحات 14، 22، 25 و 26).


    در باب خمس، ميزان خمس را پس از اخراج حق سلطان بيان نموده و مى‌نويسد: أما الغلات و الأرباح و المكاسب ففيها الخمس كما ذكرناه بعد إخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عياله على الاقتصاد في ذلك. (المهذب ج 178/1).
    ==گفتار بزرگان==
     
    توجه وى به جهاد و جنگ به عنوان يك نياز اجتماعى در جوامع اسلامى باعث شده كه در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احكام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بيان نمايد. (المهذب ج 114/1 تا 116).
     
    توجه وى به وضع معيشتى مردم و وظيفۀ دولت باعث مى‌شود كه وى نماز قضاء را در وقتى كه كسى مشغول به تحصيل درآمد در حد يك زندگى متوسط است، صحيح نداند و هم‌چنين در مورد گرفتن اجرت مؤذن اين گونه فتوى دهد: لا يجوز أخذ الأجرة على ذلك انّما ان يكون من بيت المال. (المهذب ج 125/1، 90، 91).
     
    در بحث امر به معروف و نهى از منكر در باب اقامۀ حدود اين گونه مى‌نويسد: إذا استخلف السلطان الجائر إنسانا من المسلمين و جعل إليه إقامة الحدود جاز أن يقيمها بعد أن يعتقد أنه من قبل الإمام العادل في ذلك و أنّه يفعل ذلك بإذنه لا بإذن السلطان الجائر و يجب على المؤمنين مساعدته و تمكينه من ذلك و معاضدته عليه. (المهذب ج 342/1).
     
    ==ويژگى‌ها==
     
     
    از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعى كتاب و تبين مفصل و مبسوط اين مباحث نظير: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد. حتى در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته كه توجه وى را به مباحث مربوط به ماليات‌هاى حكومتى و نظائر آن مى‌رساند.
     
    وى در باب جهاد در مورد وظيفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حين جنگ امان دادن، اسير گرفتن، اشيايى كه مى‌توان غنيمت گرفت، قتال با اهل بغى، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود 36 صفحه بيان نموده است. (المهذب ج 292/1 تا 328).


    از ديگر خصوصيات، توجه مؤلف به مباحث عرفانى و اخلاقى عبادات و ارادت وى به ائمۀ معصومين عليهم السلام است بطورى كه در مبحث نماز شب از صفحۀ 134 تا 142 به بحث در نماز شب و ادعيۀ آن مى‌پردازد و هم‌چنين كتابى را به عنوان كتاب «الزيارات» مطرح نموده كه در آن به نحوۀ زيارت پيامبر اكرم (ص) و ائمۀ معصومين (ع) و حضرت زهرا (س) بطور مفصل پرداخته است. (المهذب ج 274/1 تا 291).


    وى از اولين فقهايى است كه مباحث مربوط به علم نجوم مثل دايرۀ هنديه و نظائر آن را در كتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخيص وقت زوال و ظهر شرعى مى‌فرمايد: أمكن أن يعرفه بالدائرة الهندية، و صفة ذلك أن يقصد لها أرضا مستوية البسيطة يدير فيها دائرة معتدلة و يأخذ عودا معتدلا. (المهذب 72 تا 74).
    قسمت مصادر كتاب بحار الأنوار: كتاب المهذب، كتاب الكامل، كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن نحرير. (بحار الأنوار ج 20/1).


    ==گفتار بزرگان==
    قسمت توثيق مصادر بحار الأنوار: كتب الشيخين الحلبيين ابن البراج و سلار كمؤلفيها في نهاية الاعتبار. (بحار الأنوار ج 38/1).


    مستدركات أعيان الشيعة: قال المجلسي في أول البحار: و كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار. (مستدركات أعيان 87/1).


    بحار الأنوار: كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار. (بحار الأنوار ج 20/1 و 38).
    رياض العلماء: أما الجواهر فهو كتاب جواهر الفقه، و قد رأيت نسخة منه في بلدة ساري من بلاد مازندران و هو كتاب لطيف. (رياض العلماء 143/3).


    مستدركات أعيان الشيعة: فالكتاب حصيلة ممارسة فقهية و مزاولة طويلة شغلت عمر المؤلف مدة لا يستهان بها...فكم فرق بين كتاب فقهى يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدركات أعيان الشيعة ج 1، ص 87).
    مستدركات أعيان الشيعة به نقل از شاگردان محقق ثانى: و منهم الشيخ عبد العزيز بن البراج، صنف كتبا نفيسا منها: المهذب و الكامل و الموجز و الإشراق و الجواهر. (مستدركات أعيان ج 87/1).


    و در جاى ديگر از مستدركات أعيان الشيعة به نقل از بعضى از شاگردان محقق ثانى مى‌گويد: و منهم الشيخ عبد العزيز بن البراج صنف كتبا نفيسا منها، المهذب، الكامل، الموجز، الاشراق و الجواهر. (مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1).
    أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا له كتب منها المهذب، الكامل، الإشراق، الموجز، الجواهر. (أمل الآمل 149/2 و 152).


    أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا، له كتب منها المهذب الكامل، الإشراق الموجز و المهذب. (أمل الآمل 149/2).
    الذريعة: الجواهر في تمام الفقه، مرتب على أبواب: باب مسائل الطهارة...و عناوين مطالب كل باب مسألة كذا و الجواب كذا. (الذريعة 256/5).


    ==منابع==
    ==منابع==




    - الذريعة 294/23، 295، ج 283/11
    - الذريعة 256/5، 257، 283/11


    - أعيان الشيعة 18/8
    - أعيان الشيعة 18/8


    - مستدركات أعيان الشيعة 86/1 و 87 و 90
    - أمل الآمل 149/2، 152
     
    - أمل الآمل ج 149/2، 152


    - معالم العلماء 80
    - معالم العلماء 80
    خط ۱۸۲: خط ۱۷۰:
    - روضات الجنات 202/4
    - روضات الجنات 202/4


    - بحار الأنوار 20/1 و 38
    - بحار الأنوار ج 20/1، 38


    - ريحانة الأدب 408/7
    - ريحانة الأدب 408/7


    - فوائد رضويه 234
    - فوائد رضوية 234


    - الكنى و الألقاب 224/1
    - الكنى و الألقاب 224/1
    خط ۱۹۸: خط ۱۸۶:
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/9821 مطالعه کتاب جواهر الفقه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/9821 مطالعه کتاب جواهر الفقه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]

    نسخهٔ ‏۳ ژوئیهٔ ۲۰۱۶، ساعت ۱۱:۱۶

    جواهر الفقه
    نام کتاب جواهر الفقه
    نام های دیگر کتاب [مسائل میافارقیات]

    و تلیه رسالتان [العقائد الجعفریه "خمسون مساله اعتقادیه]

    پدیدآورندگان علم‌الهدی، علی بن الحسین (نويسنده)

    طوسی، محمد بن حسن (نويسنده)

    ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر (نويسنده)

    سبحانی تبریزی، جعفر (اشراف)

    بهادری، ابراهیم (محقق)

    زبان عربی
    کد کنگره
    موضوع
    ناشر جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
    مکان نشر قم - ایران
    سال نشر 1411 هـ.ق
    کد اتوماسیون 458


    مؤلف

    قاضى سعد الدين ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).

    اهميت كتاب

    كتاب جواهر الفقه يكى از معتبرترين و مهم‌ترين كتب قدماى از فقها و از مشهورترين آثار علمى قاضى ابن براج است.

    قسمت اعظم كتاب به صورت مجموعه‌اى از فتاواى مؤلف و نظير رساله‌هاى عمليّۀ متداول است. در موارد زيادى نيز مباحث فقهى به صورت استدلالى مطرح شده است.

    اين كتاب شامل يكدورۀ فقه مختصر است كه به صورت 839 مسأله و جواب، گردآورى شده است.

    كتاب «المهذب» ديگر تأليف فقهى مفصل وى است كه به صورت فقه استدلالى تأليف شده و پس از كتاب «الجواهر» تأليف شده است. (مستدركات ج 87/1، كتاب المهذب ص /23ج 1).

    علت نام‌گذارى كتاب به «جواهر الفقه» در خطبۀ كتاب اين گونه بيان شده است: سميته به «كتاب جواهر الفقه» لأنني اعتمدت فيه ذكر المسائل المستحسنة و الأجوبة المؤخرة المنتخبة. (صفحۀ 4 خطبۀ كتاب).

    از آنجا كه ابن براج از شاگردان مبرز و ممتاز سيد مرتضى (م 436 ق) و از همدرسى‌هاى شيخ طوسى (قده) (م 460 ق) است مى‌توان با تعمق در مطالب كتاب به بسيارى از مبانى و نظريات آنان دست يافت. (مستدركات أعيان الشيعة ج 89/1).

    در مستدركات أعيان الشيعة آمده است: فهو اقتفى خطوات شيخ الطائفة من حيث التبويب و التفريع. (مستدركات أعيان الشيعة 87/1).

    تاريخ تأليف

    كتاب الجواهر قبل از كتاب المهذب نوشته شده است زيرا مؤلف در كتاب المهذب اين گونه مى‌نويسد: قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب‍ «جواهر الفقه»، فمن أراد الوقوف عليه نظره في ذلك الموضع. (مستدركات أعيان الشيعة 87/1 و المهذب ج 23/1).

    با توجه به اين كه مؤلف در سال 467 اشتغال به نوشتن كتاب اجاره از المهذب داشته است (حاشيۀ صفحات 6 و 185 الجواهر، كتاب المهذب ج 18/1)، كتاب قبل از اين تاريخ تأليف شده است.

    از طرفى چون در همۀ مباحث كتاب از سيد مرتضى استادش اين گونه ياد مى‌كند: قد كان شيخنا المرتضى (قده) بنابراين كتاب پس از سال 436 تأليف شده است.

    در رابطه با شيخ طوسى گاهى با عبارت محمد بن الحسن الطوسى (ره) و گاهى نيز با عبارت الشيخ ابو جعفر الطوسى ياد مى‌كند كه نشان از اين دارد كه كتاب در اواخر عمر شيخ طوسى آغاز و پس از سال 460 ق و وفات او، پايان يافته است.

    بنابراين با توجه به تمام موارد فوق كتاب الجواهر در حدود سال‌هاى 460 تا 467 تأليف شده است.

    تاريخ انتشار

    اين كتاب ابتدا در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهية در سال 1276 ق چاپ سنگى شده است.

    كتاب موجود در سال 1411 ق و در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. تحقيق و تصحيح كتاب بوسيلۀ شيخ ابراهيم بهادرى و تحت نظارت آية اللّه علامه شيخ جعفر سبحانى صورت پذيرفته است.

    نسخه‌ها

    در الذريعة به چهار نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:

    1 - نسخۀ قديمى به خط ابن ادريس حلى (م 598 ق) در كتابخانۀ شيخ امين آل حاج كاظم در كاظميه.

    2 - نسخۀ كتابخانۀ شيخ محمد سماوى به خط نصير الدين حسين فرزند قطب راوندى (م 573 ق).

    3 و 4 - نسخه‌هاى شيخ محمد بن محمد فراهانى و شيخ ابو جعفر على بن حسين ورانى كه هر دو در سال 618 ق از نسخۀ نصير الدين حسين فرزند قطب راوندى نسخه‌بردارى شده است. (الذريعة 256/5 و 257).

    نُسخ مورد اعتماد

    در تصحيح و تحقيق كتاب جواهر الفقه علاوه بر نسخۀ چاپ شده در ضمن الجوامع الفقهيه از دو نسخۀ خطى ديگر نيز استفاده شده است.

    1 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد مقدس با شمارۀ 6526 كه متعلّق به سيد محمد مهدى طباطبايى بوده است و در اوائل قرن 11 نوشته شده است و نسخۀ اصلى مورد اعتماد در انتشار كتاب است.

    2 - نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ آية اللّه عظمى گلپايگانى با شمارۀ 244 و به خط احمد بن محمد خوانسارى در سال 1268 ق است و با رمز «ب - د» مشخص شده است.

    تقسيم بندى مطالب

    در تقسيم بندى مباحث كتاب، مباحث كلى به باب و هر باب به مسأله‌هاى متعدد تقسيم شده است.

    بنابراين كتاب شامل 35 باب و 839 مسأله است كه عبارتند از:

    باب طهارت (49 مسأله)، باب صلاة (37 مسأله)، باب زكاة (19 مسأله)، باب صوم (22 مسأله)، باب حج (44 مسأله)، باب جهاد (12 مسأله)، باب بيع (49 مسأله)، باب رهن (22 مسأله)، باب ضمان (10 مسأله)، باب شركت (11 مسأله)، باب وكالات (34 مسأله)، باب اقرار (65 مسأله)، باب وديعه (12 مسأله)، باب غصب (37 مسأله)، باب شفعه (15 مسأله)، باب مضاربه (12 مسأله).

    باب مساقاة (7 مسأله)، باب اجارات (23 مسأله)، باب وقف و صدقه و هبه (8 مسأله)، باب لقطه (16 مسأله)، باب وصايا (23 مسأله)، باب فرائض (59 مسأله)، باب نكاح (30 مسأله)، باب خلع (10 مسأله)، باب طلاق (18 مسأله)، باب ظهار و لعان (14 مسأله)، باب عدد (7 مسأله)، باب رضاع (15 مسأله).

    باب عتق و مكاتبه (19 مسأله)، باب صيد (5 مسأله)، باب اطعمه (7 مسأله)، باب سبق و رمى (8 مسأله)، باب قتل و قصاص (36 مسأله)، باب حدود (20 مسأله)، باب شهادات و دعاوى و بينات (18 مسأله)، باب في أعيان المسائل من العويص (20 مسأله).

    ويژگى‌ها

    از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف بر خلاف استادش سيد مرتضى به اجماعات و شهرت زياد استناد ننموده است بلكه از ادلۀ فقهى و آيات و روايات نيز استفاده كرده است. ولى در بسيارى از موارد به روايات اهل بيت (ع)، آيات قرآن كريم، و حتى اصول عمليه نيز استدلال نموده است.

    به عنوان نمونه در مسألۀ 87 از كتاب صلاة پس از بيان اين مطلب كه نصّى وجود ندارد اين گونه مى‌نويسد: لأن هذه الصلاة قد تعلقت بذمة المكلف فيجب عليه أن يؤديها بيقيين و إذا أعادها، فقد تيقن برائة ذمة منها. (كتاب صلاة ص 27).

    از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح نظريات استاد مؤلف سيد مرتضى (قده) و هم‌درسش شيخ طوسى (قده) است كه در مباحث مختلف كتاب ديده مى‌شود.

    مختصر و موجز نوشتن مباحث و دورى از تطويل و تفصيل بى‌مورد از خصوصيات اين كتاب مى‌باشد. به عنوان نمونه در پايان مسألۀ اول از كتاب طهارت مؤلف اين گونه مى‌نويسد: و لو لا أن سائلا سأل في أن نبسط الكلام في هذه المسألة بعض البسط، لما انتبهنا فيه إلى هذا الحد، لأن المقصود في هذا الكتاب غيره. (كتاب طهارت ص 7).

    از ويژگى‌هاى ديگر ناهمگونى و ناهماهنگى در ارائۀ مباحث كتاب مى‌باشد زيرا مباحث كتاب گاهى صرفا به صورت سؤال و جواب مختصر و موجز است و گاهى جواب سؤالات به صورت مفصل و مستقل نوشته شده است.

    نكته: قابل ذكر است لفظ «أظهر» در اين كتاب به معنى ظاهرتر در معنى اصطلاحى علم اصول نيست بلكه به معنى مقبول‌تر و داراى طرف‌داران بيشتر است. (صفحات 14، 22، 25 و 26).

    گفتار بزرگان

    قسمت مصادر كتاب بحار الأنوار: كتاب المهذب، كتاب الكامل، كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن نحرير. (بحار الأنوار ج 20/1).

    قسمت توثيق مصادر بحار الأنوار: كتب الشيخين الحلبيين ابن البراج و سلار كمؤلفيها في نهاية الاعتبار. (بحار الأنوار ج 38/1).

    مستدركات أعيان الشيعة: قال المجلسي في أول البحار: و كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار. (مستدركات أعيان 87/1).

    رياض العلماء: أما الجواهر فهو كتاب جواهر الفقه، و قد رأيت نسخة منه في بلدة ساري من بلاد مازندران و هو كتاب لطيف. (رياض العلماء 143/3).

    مستدركات أعيان الشيعة به نقل از شاگردان محقق ثانى: و منهم الشيخ عبد العزيز بن البراج، صنف كتبا نفيسا منها: المهذب و الكامل و الموجز و الإشراق و الجواهر. (مستدركات أعيان ج 87/1).

    أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا له كتب منها المهذب، الكامل، الإشراق، الموجز، الجواهر. (أمل الآمل 149/2 و 152).

    الذريعة: الجواهر في تمام الفقه، مرتب على أبواب: باب مسائل الطهارة...و عناوين مطالب كل باب مسألة كذا و الجواب كذا. (الذريعة 256/5).

    منابع

    - الذريعة 256/5، 257، 283/11

    - أعيان الشيعة 18/8

    - أمل الآمل 149/2، 152

    - معالم العلماء 80

    - طبقات أعلام الشيعة 107/2

    - رياض العلماء 141/3

    - روضات الجنات 202/4

    - بحار الأنوار ج 20/1، 38

    - ريحانة الأدب 408/7

    - فوائد رضوية 234

    - الكنى و الألقاب 224/1

    - لؤلؤ البحرين 331

    - مفاخر الإسلام 396/3


    پیوندها

    مطالعه کتاب جواهر الفقه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=جواهر_الفقه_و_تليه_رسالتان_(العقائد_الجعفرية_و_خمسون_مسألة_اعتقاديه)&oldid=29235»