فهرستواره کتابهای فارسی

فهرستواره کتابهای فارسی

نام کتاب	فهرستواره کتابهای فارسی
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	منزوی، احمد (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏‎‏Z‎‏ ‎‏3370‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏8‎‏ف‎‏9
موضوع	نسخه‏های خطی فارسی - کتاب شناسی کتاب‏های چاپی فارسی - کتاب شناسی
ناشر	مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1382 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE11578AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«فهرستواره كتاب‌هاي فارسي»، كتابى است به زبان فارسى كه به فهرست كتاب‌هاى فارسى منتشر شده، از آغاز پيدايش زبان فارسي دري تا پايان چاپ سنگي مى‌پردازد.

هدف از نگارش اين فهرستواره، تاليف كتاب‌نام‌هاى است از نگاشته‌هاى فارسى، بر حسب موضوع، و هر موضوع به ترتيب تاريخى، دربردارنده آگاهى‌هاى كتابشناسى و نسخه‌شناسى.

ساختار

ساختار كتاب، در مجلدات يكم تا دهم بدين شرح است:

مجلد اول؛ مشتمل بر پيش‌گفتار مركز دائره‌المعارف بزرگ اسلامى كه از اين پس با عنوان «دبا» از آن ياد مى‌شود، پيش‌گفتار مولف، اختصارات از منابع و پنج بخش، مجلد دوم؛ شامل دو بخش، مجلد سوم؛ مشتمل بر سه بخش، مجلد چهارم؛ مشتمل بر دو بخش، مجلد پنجم؛ مشتمل بر پيش‌گفتار «دبا»، پيش‌گفتار انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، پيش‌گفتار نگارنده و سه بخش، مجلد ششم؛ مشتمل بر پيش‌گفتار «دبا»، يادداشت نگارنده، اختصارات از منابع و دو بخش، مجلد هفتم؛ مشتمل بر فهرست مندرجات، پيش‌گفتار دبا، يادداشت نگارنده و يك بخش است. مجلد هشتم؛ در برگيرنده فهرست مندرجات، پيش‌گفتار دبا، بزرگداشت استاد احمد منزوى و نيز ادامه بخش هجدهم از مجلد قبلى است. مجلد نهم؛ مشتمل بر فهرست مندرجات، پيش‌گفتار دبا، يادداشت نگارنده، اختصارات از منابع و يك بخش از كتاب است.

مجلد دهم؛

فهرست نام نگارندگان و نيز نام كتاب‌ها را در برمى‌گيرند.

گزارش محتوا

يكى از طرح‌هايى كه مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى از ابتداى كار، در زمره برنامه‌هاى خود داشت، تدوين فهرستى تحقيقى دربرگيرنده كتاب‌هاى سراسر جهان اسلام، از آغاز دعوت اسلامى تا پايان قرن 13ق. بود. اجراى اين طرح سالها پيش شروع شد و هزاران برگه نيز فراهم آمد تا اين كه در زمستان 1369ش. استاد احمد منزوى طرح كتاب نامه‌اى در برگيرنده همه آثار مكتوب فارسى، شامل كتاب‌ها، رساله‌ها و نامه‌ها- از كهن‌ترين آثار تا پايان چاپ سنگى- را به اين مركز ارائه كردند كه بر حسب موضوع، و هر موضوعى به ترتيب الفبايى نام اثر تنظيم شود.

اين كار را ايشان از 1361ش. در پاكستان در "مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان" آغاز كرده بودند؛ ولى به علت رنجورى و تنگى محيط تحقيق، امكان ادامه كار را در پاكستان و هند نداشتند، از اين رو، چون مى‌خواستند از امكانات مالى و فنى وعلمى مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى بهره گيرند، اجراى طرح خود را به اين مركز پيشنهاد كردند. اين مركز پس از بررسى‌هاى لازم، چون طرح ايشان را در راستاى برنامه تدوين فهرست مورد نظر خود ديد، آن را به عنوان بخشى از كل طرح پذيرفت.

برگه‌هايى كه در اسلام آباد پاكستان فراهم شده بود، به تهران منتقل گرديد و در اختيار ايشان قرار گرفت تا به همراهى گروهى از پژوهش‌گران جوان اين مركز - كه نام برخى از آنان در پيش‌گفتار استاد بر مجلد يكم و اين مجلد فهرستواره آمده است - طرح خود را دنبال كنند.

فهرستواره، در واقع، يك سرشماري است از كتاب‌هاي فارسي، يا به تعبيري «فهرستِ فهرست‌ها» كه گام نخست براي تدوين كتابنامه كتاب‌هاي فارسي است. اين سرشماري از هر آنچه بتوان بر آن يك اثر مكتوب نام نهاد، صورت گرفته است: كتاب‌هاي مشخص و معنون، رساله‌هاي كوتاه، ديوان‌هاي مشخص و معنون، اجزاي ديوان‌ها از درون مجموعه‌ها و جُُنگ‌ها؛ مانند «ترجيع‌بند» و «رباعي» و چند «غزل» و يا «رباعي» و گنجاندن اين اجزاي پراكنده از يك ديوان و يا سروده‌هاي باقي‌مانده از يك سراينده را به زير يك عنوان تا آسان‌تر در دسترس مراجعه‌كنندگان قرار گيرد.

براي اين سرشماري، شماري از منابع كتابشناسي و فهرست‌ها تورّق شده و آگاهي‌هاي لازم براي آن سرشماري از سطر به سطر بيرون كشيده شده و مي‌شود. اين آگاهي‌ها بر برگه‌هايي مناسب با ذكر منبع نوشته شده و مي‌شود و برگه‌ها بر حسب الفبا در نام كتاب‌ها و قفسه‌ها جاي گرفته و مي‌گيرد. فهرستواره كتاب‌هاي فارسي حاصل ادغام اين برگه‌هاست.

گستره فهرستواره از آغاز پيدايش زبان فارسي دري تا پايان چاپ سنگي است؛ دوره‌اي كه زبان فارسي جزو زبان‌هايي بوده كه در بناي فرهنگ و تمدّن امروز جهان بنيادي‌ترين سنگ‌ها را بر جاي گذاشته است. كتاب‌ها و نگاشته‌هاي اين دوره است كه از اصالت ايراني بهره داشته است و بررسي دوره‌هاي پسين به ديگران واگذار شده است.

اين كتاب؛ شامل عناوين و موضوعات زير مى‌باشد:

سفرنامه، جغرافيا، داستان، كليات تاريخ، تاريخ جهان، تاريخ ايران، تاريخ شبه‌قاره، تاريخ پيامبران و امامان، زندگينامه سرايندگان، پيران و بزرگان، رياضيات، دفتردارى، ستاره‌شناسى و اختربينى، پزشكى، داروسازى، علوم طبيعى (جانورشناسى، گياه‌شناسى، معدن‌شناسى)، كيميا، فلسفه و اخلاق، عرفان، كلام و عقايد و نيز منظومه‌ها.

در جلد دهم، نخستين بخش از قسمت «منظومه‌ها» منتشر شده است كه آثار داراى عناوين حروف «الف» تا پايان حرف «حا» (آب حيات - حيله النسا) را در برمى‌گيرد. منظومه‌هاى معرفى شده، به ترتيب الفبايىِ عنوان آنها تنظيم شده و پس از ذكر اطلاعات كتاب‌شناسى اثر - از قبيل نام و دوره زندگى پديد آورنده، مهدى‌اليه، دليل تأليف و تحريرهاى احتمالى - به معرفى نسخه‌هاى آن پرداخته شده است.

لازم به ذكر اين كه در جلدهاى پيشينِ اين مجموعه براى شناسايى نسخه‌ها به ذكر نشانى آنها در فهرست‌ها اكتفا شده و خواننده ناگزير بود تا براى آگاهى از مشخصات نسخه‌ها به اصلِ فهرست‌ها مراجعه كند؛ اما در جلد اخير، ضمن اشاره به نشانى نسخه‌ها در فهارس، به نقل تاريخ كتابت آنها نيز پرداخته شده كه به ويژه در هنگام نسخه‌يابى آثار، بسيار كارآمد است و خواننده را از مراجعات ناسودمند، بى‌نياز مى‌كند. اين اشاره به تاريخ كتابت نسخه‌ها براى آثارى كه نسخه‌هاى آنها فراوان است، كارآيى بيشترى دارد.

از ديگر ويژگى‌هاى فهرست ما نحن فيه اين است كه در صورت معرفى شدن هر اثر در كتاب‌شناسى‌هاى پايه پيشين (از قبيل الذريعه، فهرست مشترك نسخه‌هاى خطى فارسى پاكستان و فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى) يا آثار پژوهشى و متون تاريخ ادبيات (چون تاريخ ادبيات در ايران اثر زنده ياد دكتر ذبيح‌الله صفا و فرهنگ سخنوران مرحوم دكتر خيامپور) نشانى آن در مرجع‌هاى مذكور به دست داده شده است. نيز به چاپ‌هاى مهم هر اثر با ارجاع به كتاب‌شناسى‌هاى آثار چاپى اشاره شده و در صورت لزوم، مقالات مهم درباره اثر نيز با اشاره به نشانى مقاله‌ها يا مشخصات آنها در فهرست مقالات فارسى اثر استاد ايرج افشار مورد معرفى قرار گرفته است.

درباره عظمت اثر همين بس كه بدانيم برگه‌هاى مورد استفاده در جلد حاضر به پيرامون سى‌هزار برگه رسيده است و آگاهان مى‌دانند كه تنظيم اين شمار از برگه‌ها چه پشتكار و نيرويى را مى‌طلبد. لازم به يادآورى است كه شمار كل برگه‌هاى مورد استفاده در اين طرح به بيش از هشتصد هزار مورد رسيده كه از ميان بيش از 1050 جلد فهرست ايرانى و خارجى استخراج شده است.

اگر به دنبال نسخه خطى خاصى بوده يا اگر در موضوعى ويژه، در جستجوى اثرى ارزشمند براى تصحيح بوده باشيد، آنگاه درمى‌يابيد كه چگونه اين بزرگمرد با كار سترگ خود به يارى پژوهشگران برخاسته است. چه بسيار نادرستى‌هاى فهرست‌ها كه در اين اثر تصحيح شده و چه نسخه‌هاى ناشناخته در فهرست‌ها توسط ايشان شناسايى شده است و استاد منزوى اين يافته‌ها و تصحيحات را بدون بزرگ‌نمايى و يا حتى اشاره‌اى، تنها تصحيح و روشن كرده‌اند.

فهرستواره كتاب‌هاى فارسى حاصل كنار هم نهادن برگه‌هايى است كه هر برگه از دو قسمت تشكيل مى‌شود:

الف: مدخل

هر عنوان يا مدخل، درحد كمالش، در اين كتاب شش مطلب را دربر دارد:

1-نام كتاب، 2-نام نگارنده يا مترجم، 3-تاريخ نگارش يا ترجمه، 4-موضوع، 5-بخش‌بندى كتاب، 6- سرآغاز. اين آگاهى‌هاى شش گانه در واقع بخش كتابشناسى هر مدخل از فهرستواره را دربر دارد.

البته مولف اذعان مى‌كند كه به جهت محدوديت امكانات و توانايى نويسنده، كمتر مى‌توان همه اطلاعات ششگانه پيش گفته را در همه مدخل‌ها يافت.

ب: منابع

پس از آوردن آگاهى‌هاى شش گانه، منابع(آدرس‌ها) يكى از هدف‌هاى اصلى فهرستواره است و مى‌توان گفت كار اصلى فهرستواره گردآورى همين منابع است و تعيين جاهايى كه كتابى فارسى در آنجا معرفى شده است.

منابع در سه گروه، به ترتيب دنبال يكديگر جاى داده شده است: 1- كتابنامه‌ها، تذكره‌ها، مجله‌ها، 2-فهرست‌هاى چاپ درون ايران، 3-فهرست چاپ بيرون از ايران.

منابع

1- سايت مركز بزرگ دائره‌المعارف اسلامى، زندگى نامه خود نوشت استاد احمد منزوى.

2- سايت خانه كتاب.

3- صفرى، آق قلعه، سايت كتابنامه، بررسى كتاب فهرستواره كتاب‌هاى فارسى، جلد دهم.

4- پيش‌گفتار مولف بر جلد اول كتاب.

5- موسوى بجنوردى، سيدكاظم، پيش‌گفتار مركز دائرهالمعارف بزرگ اسلامى بر جلد اول فهرستواره.