دوره شکل‌گیری تشیع دوازده امامی

دوره شکل گیری تشیع دوازده امامی

نام کتاب	دوره شکل گیری تشیع دوازده امامی
نام های دیگر کتاب	گفتمان حدیثی میان قم و بغداد
پدیدآورندگان	نیومن، آندره. جی (نويسنده) جوادی صفری، قاسم (نقد و تفسیر) ابوطالبی، مهدی (مترجم) امین، محمدرضا (مترجم) شکراللهی، حسن (مترجم) جلالی، لطف الله (مقابله)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏203‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏د‎‏9‎‏
موضوع	کلام - تاریخ کلام - مناظره‏ها کلام اهل سنت کلام شیعه امامیه
ناشر	شيعه شناسی
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر
کد اتوماسیون	12278

معرفى اجمالى

«دوره شكل‌گيرى تشيع دوازده امامى (گفتمان حديثى ميان قم و بغداد)»، اثر آندرو. جى، نيومن است كه به دوره شكل‌گيرى تشيع دوازده امامى و مسائل حديثى اين دوره پرداخته است و به لحاظ موضوع، اهميتى ويژه دارد و جزو نخستين آثارى است كه حديث شيعه را مورد ارزيابى قرار داده است (مقدمه سيد لطف‌الله جلالى، ص 11).

كتاب در دوران معاصر و به زبان لاتين نوشته شده و توسط آقايان محمدرضا امين، مهدى ابوطالبى و محمدرضا شكراللهى به فارسى برگردان و توسط آقاى سيد لطف‌الله جلالى، مقابله گرديده است.

ساختار

كتاب با دو مقدمه آقاى سيد لطف‌الله جلالى و نويسنده آغاز و مطالب در نه فصل، تنظيم شده است.

در ابتداى كتاب، نقد مختصرى از آقاى قاسم جوادى صفرى بر كتاب، آمده است. در اين نقد، برخى از مهم‌ترين خطاهاى نويسنده كه بر نتيجه‌گيرى‌هاى عمده كتاب اثرگذار بوده‌اند، يادآورى شده است (همان، ص 12).

محور اصلى اين اثر، بررسى سه كتاب حديثى «الكافي» محمد بن يعقوب كلينى، «بصائر الدرجات» محمد بن حسن صفار قمى و «المحاسن» احمد بن محمد برقى است كه جزو نخستين كتاب‌هاى حديثى شيعه و مربوط به عصر غيبت صغرا هستند و بر دوره‌هاى بعدى شيعه، تأثيرى فراوان داشته‌اند (مقدمه سيد لطف‌الله جلالى، ص 11).

نويسنده ضمن ارائه گزارشى از وضعيت بغداد و قم، به‌مثابه دو مركز فرهنگى شيعه در آن زمان، به احاديث كلامى و اعتقادى كه در سه كتاب مزبور، به‌خصوص در باره خداشناسى و امامت و شؤون و مقامات امامان آمده است، پرداخته و آن‌ها را تحليل و ارزيابى نموده و نقش وضعيت شيعه را در آن زمان در گزينش اين احاديث، متذكر شده است (همان).

گزارش محتوا

در مقدمه آقاى جلالى، نكاتى پيرامون كتاب و شيوه ترجمه و نقد آن، بيان گرديده است (مقدمه سيد لطف‌الله جلالى، ص 11).

در مقدمه نويسنده، ضمن بررسى احاديث شيعه از منظر پژوهشگران احاديث سنى، مجموعه‌هاى روايى شيعى و نگاهى تاريخى به احاديث شيعه، خلاصه‌اى از محتواى فصول كتاب، عرضه گرديده است (مقدمه نويسنده، ص 63).

بخش اول اين پژوهش، اوضاع سياسى - اجتماعى و مذهبى شيعه و به‌خصوص اماميه را در قرن سوم ق / نهم م، در بغداد و شهرهاى ايرانى رى و قم، بررسى مى‌كند. كلينى، گردآورنده سومين و آخرين مجموعه از سه مجموعه مورد نظر در اين كتاب، طى دوره‌هاى مهم زندگى خود، در اين شهرها سكونت داشت (مقدمه نويسنده، ص 74).

فصل‌هاى اول و دوم، بيانگر آن است كه گرچه شهرت قرن سوم ق / نهم م شايد به‌خاطر چند عامل (غارت بغداد، تأسيس سامرا، قبضه قدرت توسط سپاهيان ترك، تجزيه سياسى حكومت عباسى و ظهور حديث‌گرايى اهل تسنن) باشد، اما اين قرن تا حد زيادى شيعى نيز بود. هم اوايل قرن و هم به‌ويژه اواخر قرن، شاهد همسويى منافع ميان دربار و تعاليم شيعه و شخصيت‌هاى مهم آن، به‌ويژه شخصيت‌هاى عقل‌گرا، بوده است. اواسط اين قرن، به‌واسطه مجموعه‌اى از قيام‌هاى سياسى، اجتماعى و اقتصادى شيعيان نخستين، دچار آشفتگى شد (همان، ص 74).

تشيع احياشده و بروز هرج و مرج اقتصادى - اجتماعى و تجزيه سياسى، از عوامل ظهور حديث‌گرايى اهل تسنن در اين دوره بودند. اما در نهايت پيوند ميان دربار، معتزله و شيعه، به‌ويژه در ابتداى قرن، به معدود شخصيت‌هاى مهم، به‌خصوص به بنى نوبخت، وابسته بود كه گفتار و كردارشان اقداماتى را، هم در جهت سازمان‌دهى جامعه به شيوه طبقاتى و هم در جهت كسب توافق با قدرت سياسى رسمى مجاز مى‌شمرد تا از اين رهگذر، منافع و آتيه جامعه امامى را در دوران پس از غيبت امام دوازدهم(عج) در سال 260ق، حراست كند. در آغاز اين قرن، اندكى پس از ورود كلينى به بغداد، پشتوانه‌هاى اصلى گفتمان عقل‌گرايى شيعى امامى از ميان رفتند و شيعيان بغداد دست‌خوش خصومت دربار و به‌خصوص عامه مردم شدند. به‌گونه‌اى كه به رواج دايمى گفتمان مذكور - اگر نگوييم به بقاى خود جامعه امامى نيز - هيچ اطمينانى نبود (همان، ص 75).

فصل سوم، وضعيت اسلام، به‌ويژه اسلام شيعى را در همين دوره در ايران بررسى مى‌كند، با تأكيد بر قم و رى كه كلينى پيش از آمدنش به بغداد، در آن‌ها سكونت داشت. قم در پى ورود اشعريان و موالى ايشان به اين منطقه، از لحاظ مادى و معنوى، جان كاملا تازه‌اى گرفت. گرويدن خاندان اشعرى به مذهب اماميه و ظهور ايشان به‌مثابه رهبران سياسى و معنوى شهر، موجب گرديد قم تا قرن سوم ق / نهم م، به يك مأمن شيعى، به‌ويژه دوازده امامى اشتهار يابد، برخلاف ساير شهرهاى اين منطقه كه ممكن بود گروه‌هايى از مؤمنان در آن‌ها يافت شوند (همان).

اين فصل همچنين تلاش‌هاى مكرر سياسى و به‌خصوص نظامى حكومت عباسى براى كنترل اين شهر و اخذ ماليات زمين از ساكنان آن و تلاش‌هاى مكرر ساكنان براى ممانعت از مميزى زمين و امنتاع از پرداخت ماليات را ترسيم مى‌كند (همان).

بخش دوم پژوهش جاضر، هم اسناد و هم محتواى احاديث محاسن، بصائر الدرجات و الكافي في علم الدين را بررسى مى‌كند تا نشان دهد كه دو كتاب اول و به‌خصوص بصائر الدرجات منحصرا حاصل وضعيت قم تحت محاصره در اين دوره و خطاب به آن بودند (همان، ص 76).

فصل چهارم، بيانگر آن است كه آنچه از محاسن باقى مانده، حاكى از علاقه گردآورنده آن به استمرار عقيده و عمل از دوره حضور ائمه(ع) در جامعه است (همان، ص 76).

فصل پنجم به اين مى‌پردازد كه اگر بصائر الدرجات تاكنون در مباحث «اصول» مذهب شيعه مفيد بوده، اما در واقع، مجموعه‌اى نيز بوده كه در قم و براى قم در موقعيت دائما متزلزل وضعيت روحى و سياسى اين دولت - شهر شيعى، چه در موقعيت منطقه‌اى و چه در موقعيت محلى، تدوين شده است (همان، ص 77).

فصل‌هاى ششم، هفتم و هشتم، كافى را به‌مثابه مجموعه مشخصا قمى، كه براى جامعه امامى بغداد تدوين شده است، به تصوير مى‌كشد. به نظر نويسنده اسناد كافى نشان مى‌دهد كه اين مجموعه حتى بيش از دو مجموعه قبلى، به مراتب قمى و به‌خصوص اشعرى است (همان، ص 79).

در باره ترجمه

براى اطمينان از ترجمه و دقت در آن، ناشر آن را با متن اصلى مقابله كرده و اصلاحاتى در آن، صورت گرفته است (مقدمه ناشر، ص 11).

از سوى ديگر، به دليل آنكه كتاب را يك نويسنده غربى تأليف كرده، به‌رغم اهميت و پرداختن به مباحث جدى و بنيادين، در مواضع و آراء او مشكلاتى وجود داشته است. به همين دليل، ترجمه مقابله‌شده، براى ارزيابى و نقد، در اختيار آقاى جواد صفرى قرار گرفت و ايشان نقدى هرچند مختصر بر آن نگاشتند كه به‌عنوان سخن ناقد، در ابتداى كتاب درج شده است (همان).

وضعيت كتاب

اين كتاب با نام «مدرسه قم و بغداد» در مجموعه آثار كنگره بزرگداشت حضرت معصومه(ع)، ترجمه شده و به چاپ رسيده است، اما به دليل اينكه ترجمه مزبور، عجولانه صورت گرفته بود، كاستى‌هاى چشمگيرى داشت؛ بدين‌روى، «مؤسسه شيعه‌شناسى» اقدام به انتشار ترجمه ديگرى از اين كتاب كرد و اكنون كتاب حاضر با ترجمه‌اى مطمئن و نقدى مستند و روشنگر، در اختيار جامعه علمى، قرار گرفته است (همان).

فهرست مطالب در ابتدا كتاب و فهرست منابع و مآخذ و نمايه‌ها، در انتهاى آن آمده است.

در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، توضيحاتى پيرامون برخى از كلمات و عبارات متن داده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.