تلخیص البیان في مجازات القرآن

تلخیص البیان في مجازات القرآن

نام کتاب	تلخیص البیان في مجازات القرآن
نام های دیگر کتاب	مجازات القرآن
پدیدآورندگان	شریف الرضی، محمد بن حسین (نويسنده) حسن، محمد عبدالغنی (مقدمه نویس و مصحح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏83‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏4‎‏ت‎‏8
موضوع	قرآن - مجاز قرآن - مسایل ادبی
ناشر	دار الأضواء
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1406 هـ.ق یا 1986 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE2085AUTOMATIONCODE

كتابى به عربى در بيان مفاهيم مجازى و استعارى قرآن، تأليف ابو الحسن محمد بن حسين شريف رضى، دانشمند امامى نيمۀ دوم قرن چهارم (متوفى 406).

اين كتاب نخستين اثر مستقل دربارۀ مجازها و استعاره‌هاى قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبويّة (ص 10) به اين نكته اشاره كرده است، هر چند كتاب مجاز القرآن ابو عبيده معمر بن مثنّى (متوفى 209) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وى معنايى عام داشته و مراد از آن راههايى بوده كه قرآن براى بيان مقاصد خود برگزيده است (ج 1، مقدمۀ سزگين، ص 19). ازينرو مجاز با كلمات تفسير، معنى، تقدير و تأويل مترادف شده است و معناى بلاغى آن مورد نظر نيست (همان، ص 18-19؛علوى مقدم، ص 133، 139؛براى نمونه‌ها -ابو عبيده، ج 1، ص 3، 147، 205).

تلخيص البيان كتابى ارزشمند و به نوشتۀ ابن خلّكان (ج 4، ص 416) در نوع خود نادر است. مؤلف در المجازات النبويّة (ص 9) و ابن عنبه (ص 207) و امين (ج 9، ص 218)، نام كتاب را تلخيص البيان عن مجازات القرآن آورده‌اند، اما در پاره‌اى منابع نام آن تلخيص البيان من مجازات القرآن آمده است (ابن شهرآشوب، ص 51؛حرّ عاملى، قسم 2، ص 261). برخى نيز به دليل موضوع كتاب، آن را با عنوان مجاز يا مجازات القرآن ذكر كرده‌اند (نجاشى، ص 398؛آقابزرگ طهرانى، ج 4، ص 421؛فرّوخ، ج 3، ص 60)، ولى عنوان آن در تمام چاپها، تلخيص البيان فى مجازات القرآن است.

با توجه به نثر زيباى شريف رضى (-باخرزى، ج 1، ص 293؛ ابن جوزى، ج 15، ص 115؛متز، ج 1، ص 487، 491؛تسترى، ج 8، ص 148) و عبارتهاى فصيح و تركيبهاى اصيل كه استادى وى را نشان مى‌دهد (-شريف رضى، چاپ محمد عبد الغنى حسن، ص 161، 304؛چاپ مشكوة، مقدمه، ص م)، در سير علوم بلاغى، اين كتاب از مهمترين آثار تحقيقى سدۀ چهارم است (ضيف، ص 139) كه مجازها و استعاره‌ها و كنايه‌هاى قرآن كريم را، به ترتيب سوره‌ها و آيات و با استشهاد فراوان از اشعار عربى، با عنوان كلى مجاز آورده است (همان، ص 140؛براى نمونۀ شواهد-شريف رضى، چاپ محمد عبد الغنى حسن، ص 143، 169، 179) و مى‌توان آن را تفسير بيانى قرآن كريم دانست كه براى نشان دادن جنبۀ اعجاز بلاغى و بيانى قرآن نوشته شده است (همان، مقدمه، ص 61). از جمله، بحث از آيۀ:«اللّه يستهزئ بهم... » (بقره: 15)قابل ذكر است كه «استهزاء» مجازا به خداوند اسناد داده شده است، زيرا خداوند حليم و حكيم است و استهزاء، عكس اينهاست؛ازينرو در اين آيه جزاى استهزاء كه مؤاخذه و عقاب است، استهزاء ناميده شده است (همان، ص 113-114).

شريف رضى همچنين ضمن بحث از آيۀ «... من بعد ما كاد يزيغ قلوب فريق منهم... » (توبه: 117) آن را استعاره دانسته و معناى حقيقى زيغ را اعوجاج و كجى ذكر كرده است. به نظر او در اين آيه حالت درونى و روانى آنانى كه از شدت ترس نزديك بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسى تشبيه شده كه پس از استقامت و راستى به كجى گرايد و بعد از ثبات و استوارى، منحرف شود. شريف رضى براى اثبات گفتۀ خود آيۀ بعد را دليل آورده كه مى‌گويد:«... حتّى اذا ضاقت عليهم الارض بما رحبت و ضاقت عليهم انفسهم...» (توبه: 118) و افزوده است كه اين نيز استعاره است و در واقع تشبيه معقول به محسوس است، زيرا توصيف نفس به تنگى و گشادگى، حقيقى نيست بلكه مجازى است (همان، ص 150-151؛علوى مقدم، ص 145-146).

شريف رضى در تلخيص البيان از پدر خود، ابو احمد حسين بن موسى، با عبارت «رضى اللّه عنه و أرضاه» ياد كرده است (چاپ محمد عبد الغنى حسن، ص 322) ؛با توجه به سال درگذشت پدرش (400) و سال وفات خودش (406)، وى بايد كتاب را در شش سال آخر زندگى‌اش نوشته باشد. او در اين كتاب از برخى استادانش نام برده است، از جمله از ابن جنّى، قاضى عبد الجبار معتزلى و ابوبكر محمد بن موسى خوارزمى (همان، ص 148، 212، 280-281).

برخى از ويژگيهاى تلخيص البيان عبارت است از: ذكر قرائتهاى مختلف بنابر نظر قاريان هفت‌گانه (-همان، ص 114، پانويس 2، ص 127، پانويس 1) ؛بحث از معانى واژگان و تركيبهاى قرآنى (-همان، فهرست، ص 447-458) ؛ برطرف كردن مشكلات شواهد شعرى كه به آنها استناد كرده و اظهار نظر در مسائل اختلافى (همان، چاپ مشكوة، مقدمه، ص م) و استفاده از احاديث در بيان مجازها و تركيبهاى قرآنى (-همان، چاپ محمد عبد الغنى حسن، ص 157، 174، 274).

به تصريح مؤلف در اين كتاب، برخى سوره‌ها معانى مجازى ندارند، مانند سورۀ عبس (همان، ص 359) و سورۀ انفطار (همان، ص 360). او در كتاب خود، از شاعران دورۀ عباسى شاهدى نياورده، زيرا در گذشته اصالت شعر عربى را تا پايان دورۀ اموى مى‌دانسته‌اند (همان، مقدمۀ محمد عبد الغنى حسن، ص 39).

نخستين بار سيد محمد مشكوة نسخه‌اى از اين كتاب را شناسايى و عكس آن را با مقدمه و فهرستهاى مختلف در 1329 در تهران چاپ كرد. سپس محقق مصرى، محمد عبد الغنى حسن، همين نسخه را به شيوه‌اى بديع تحقيق و در /1374 1955 در مصر چاپ كرد و چاپ افست آن را نيز در بيروت منتشر نمود. پس از اين دو چاپ، نسخۀ ديگرى از كتاب در كتابخانۀ سيد محمد جزائرى در نجف به دست آمد و مكى سيد جاسم چاپ كامل آن را در 1375 در بغداد انتشار داد كه اساس چاپ ديگرى در تهران در 1407 شد. سيد محمد باقر سبزوارى آن را در 1330 ش در تهران به فارسى برگرداند و با استشهاد از اشعار فارسى (براى نمونه- ص 44-45، 49، 60) به چاپ رساند.

منابع

علاوه بر قرآن؛آقابزرگ طهرانى؛ابن جوزى، المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بيروت 1992/1412؛ابن خلّكان؛ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف 1961/1380؛ابن عنبه، عمدة الطّالب فى انساب آل ابى طالب، چاپ محمد حسن آل طالقانى، نجف 1961/1380؛معمر بن مثنّى ابو عبيده، مجاز القرآن، چاپ محمد فؤاد سزگين، قاهره 1988؛امين؛على بن حسن باخرزى، دمية القصر و عصرة اهل العصر، چاپ محمد تونجى، ج 1، دمشق[؟ 1971/1391]؛محمد تقى تسترى، قاموس الرجال، تهران 1379-1391؛محمد بن حسن حرّ عاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسينى، قسم 2، قم 1362 ش؛محمد بن حسين شريف رضى، تلخيص البيان فى مجازات القرآن، چاپ محمد مشكوة، تهران 1329- 1332 ش؛همان، چاپ محمد عبد الغنى حسن، بيروت 1986/1406؛ همان، ترجمۀ محمد باقر سبزوارى، تهران 1330 ش؛همو، المجازات النبويّة، چاپ طه محمد زينى، قاهره 1968، چاپ افست قم[بى‌تا. ]؛ شوقى ضيف، البلاغة تطور و تاريخ، قاهره 1987؛محمد علوى مقدّم، «مقايسۀ مجاز القرآن ابو عبيده و تلخيص البيان سيد رضى»، در يادنامۀ علامه شريف رضى، به اهتمام ابراهيم سيد علوى، تهران 1366 ش؛عمر فرّوخ، تاريخ الادب العربى، ج 3، بيروت 1989؛آدام منز، الحضارة الاسلاميّة فى القرن الرابع الهجرى، نقله الى العربية محمد عبد الهادى ابو ريدة، قاهره 1957/1377؛احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر برجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407.

پیوندها

مطالعه کتاب تلخیص البیان في مجازات القرآن در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور