شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن الأسرار

شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن الأسرار
پدیدآوران	اکبر آبادی، ولی محمد (نویسنده) مایل هروی، نجیب (محقق)
عنوان‌های دیگر	مثنوي. شرح شرح مثنوي مولوي (کشف الابيات)
ناشر	‏نشر قطره
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1383ش.
چاپ	چاپ يکم
شابک	‎964-341-319-5
موضوع	مولوي، جلال الدين محمد بن محمد، 604 - 672ق. مثنوي - نقد و تفسير شعر فارسی- قرن 7ق. - تاريخ و نقد نثر فارسی- قرن 12ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	7
کد کنگره	‎‏/‎‏الف‎‏68‎‏ ‎‏ش‎‏4 / 5301 ‏PIR‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن الأسرار، اثر ولی‌محمد اکبرآبادی، شرحی است بر مثنوی معنوی مولوی که به اهتمام ن. مایل هروی گردآوری شده است.

این شرح، با دو یادداشت از گردآورنده در توضیح ویژگی‌های کتاب، آغاز و مطالب در هفت جلد سامان‌دهی شده است.

پس از شرح ابوالعیاش بحرالعلوم بر مثنوی، شرح حاضر در شبه قاره هندوستان و همچنان در اقالیم زبان فارسی (افغانستان و تاجیکستان) شهرت یافته است. این کتاب، بیشتر به‌عنوان «شرح مثنوی» شهرت دارد، نه به نام «مخزن الأسرار»؛ زیرا این نام در زبان فارسی دری و در میان اهالی منطقه، به مثنوی مشهور حکیم نظامی گنجه‌ای اختصاص دارد. به همین اعتبار، مخزن الأسرار اکبرآبادی به نام مذکور نی، که به نام «شرح مثنوی» شهرت یافت.

یکی از علت‌های شهرت این شرح، به‌لحاظ نثر روان فارسی آن است و این نثر به‌گونه مدرسی فارسی شبه قاره کمتر مانندگی دارد، بلکه به‌گونه عرفانی فارسی آن خطه مربوط است. این‌گونه نثر فارسی شبه قاره با نثر فارسی حوزه کابل، هماهنگی دارد. در این‌گونه نثر فارسی شبه قاره برخی از تبدیلات آوایی وجود داشته است که در گونه فارسی غرب افغانستان و نثر فارسی ایران، نقطه مقابل آن جاری بوده است. روش کار شارح، سنجیده است و پخته و به سنت گزاره‌نویسی پیشینیان معطوف می‌نماید. وی به جمیع مآخذ فارسی و عربی - ‌که مورد مراجعه، نقل، بررسی و نقد او قرار گرفته - توجه می‌دهد و حتی در مواردی به تطبیق و سنجش منابع خویش می‌پردازد. آیات قرآن را با توجه به پاره‌های قرآن نقل می‌کند و احادیث قدسی و نبوی و گفتارهای تازی پیران را به «لفظ» می‌آورد و پارسی می‌کند.

اکبرآبادی در سده 12ق می‌زیسته که پس از او، چندین شرح و گزارش نسبتا مفصل و گسترده بر مثنوی نوشته شده بود. شرح مثنوی از شاه‌میرمحمد نورالله احراری (متوفی 1073ق) و مکاشفات رضوی از محمدرضا لاهوری (متوفی حوالی 1084ق)، از جمله شرح‌هایی است که در سده 11ق در شبه قاره تألیف شده و شهرتی درخور یافته است. ولی اکبرآبادی این شرح‌ها را در نظر داشته و بر هردو شرح مذکور، نقد و نظرش را در شرح حاضر، مجال طرح داده است.

گفتنی است مکاشافات رضوی به دلیل گرایش کلامی شارح، بیشتر مورد نقد و نظر اکبرآبادی قرار گرفته است؛ به‌طوری‌که می‌توان از شرح اکبرآبادی، علاوه بر مثنوی‌شناسی، به گرایش‌های کلامی - ‌سیاسی و ورود آن به حوزه مثنوی‌شناسی در شبه قاره پی برد و تحقیقی جداگانه انجام داد و پیوستگی طریقت‌های نقشبندی و صفوی را به قرائت سیاسی عرفان و تصوف منطقه، مورد بررسی قرار داد.

سده‌های 11-‌12ق، از جمله روزگاری است که ابن‌‌عربی‌شناسی در شبه قاره از خواسته‌های رایج عارفان و عرفان‌جویان آن خطه محسوب بوده است. کمتر ادیب و عارفی است که در این دو سده در شبه قاره زیسته باشد و با آرا و آثار ابن ‌عربی آشنا نبوده باشد. ولی اکبرآبادی بر اثر چنین شناختی، بین آرای مولانا و آثار ابن ‌عربی، سرگردان است و در شرح بسیاری از ابیات بحث‌انگیز مثنوی، به مباحث و عبارات «فصوص الحكم» و «الفتوحات المكية» مراجعه داشته و به نقل آنها اهتمام کرده است و شرحی ارائه داده است مخلوط از اختلاط دوگونه دید عرفانی، که نادرستی این‌گونه گزارش‌نویسی بر متون ادبی فارسی، خاصه مثنوی، به نزدیک آگاهان متون آشکار است و نیازی به تکرار مباحث آن نیست.

با وجود این اختلاط و آمیختگی، می‌توان گفت که اکبرآبادی با مثنوی انس و الفت بسیار داشته است. او مولانا را «مرشد حقیقی» خود می‌دانسته که عموما ذوق این گرایش روحی، او را به بارهای معانی الفاظ مثنوی دلالت می‌کرده است؛ به‌عنوان مثال، در شرح بیت شماره 2052 از دفتر سوم می‌نویسد: «اگر مرشد حقیقی حضرت مولوی - ‌رضي‌الله‌عنه - ‌معنی این بیت القا نمی‌فرمودند و بر دلالات الفاظ آگاه نمی‌نمودند، من هم مثل سایر الناس خطا را از صواب ندانستمی و فرق میان مقصود این نتوانستمی».

این طرز تأمل و گزاره‌نویسی بر متون ادبی، البته در قلمرو فرهنگ منطقه رایج بوده است. درصورتی‌که شارح متون ادبی - ‌مانند مثنوی - ‌توانسته باشد بر اثر آگاهی از کلیت و جزئیت فکر و فرهنگ منطقه، به اقلیم‌ها و عالم‌های صاحب متن راه یافته و هم خویشتن را بر جای صاحب متن نگذارده باشد و از تحقیقات متذوقانه پرهیز کرده باشد، در این صورت می‌توان بهره‌ای از یافته‌های پنهانی متن را از سخن شارح به حاصل آورد.

ولی برخی معتقدند که اکبرآبادی به این «چونی» و «چرایی»ها در مورد مولانا و مثنوی او جز به‌ندرت راه نبرده است. بااین‌همه، می‌توان بر برخی از ادعاهای ارتباط روانی او با «حضرت مثنوی» درنگ کرد؛ خاصه که این ادعاها، اسلوب و چگونگی سنت شرح‌نویسی بر مثنوی را در شبه قاره تبیین می‌کند.

به‌هرحال اکبرآبادی با چنین طرزی به شرح مواضع دشواریاب مثنوی پرداخته است. در شرح بیت‌های 2458-9 از دفتر سوم:

چون موکل می‌شود ظلم و جفا		که هویدا کن مرا ای دست و پا
چون همی گیرد گواه سر لگام		خاصه وقت جوش و خشم و انتقام

می‌نویسد: «ای عزیز! عقل در درک معنی این دو بیت و بیت بالا و در حل ترکیب و ربط این چهار بیت با هم، حیران و پریشان شده بود و هرچند فکر نمود، هیچ نگشود. آخرالامر حضرت مثنوی، معانی این ابیات و ربط اینها با هم بر دیده دل عیان ساخت؛ به این روش که دو بیت بالا از مقام خود نقل کرده، به جانب بالا شتافتند و این دو بیت از جای خود انتقال نموده در مکان زیرین منزل ساختند تا که میان دو بیت بالا و این دو بیت مقدار چهار انگشت، فصل پیدا شد باآنکه فصل بین السطور در صفحه کتاب بیش از مقدار یک انگشت نبود. چون این صورت را مشاهده کردم، ربط ابیات به خاطر درآمد و معانی آن بر دل آشکارا شد. ارشاد حضرت مثنوی این است».

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که شرح حاضر، شرحی است تأمل‌برانگیز و در موارد بسیار حاصل نگره خاص خود او به ذهن و زبان مثنوی و مولوی. این نگره خاص همراه است با نقد و نظر شارح.

وضعیت کتاب

فهرست کلی مندرجات به‌همراه نمایه‌ها و کشف ‌الابیات شرح مثنوی، در جلد اول آمده و جلد هفتم، به فهرست‌های: آیات، احادیث و اخبار، کشف‌ المصاریع متن مثنوی، ابیات متن شرح، واژه‌ها و مفاهیم، نام کسان، فرقه‌ها و طوایف و کتاب‌های مذکور در متن، اختصاص یافته است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.