گنجینه بهارستان (یازده رساله در علوم قرآنی)

گنجینه بهارستان (یازده رساله در علوم قرآنی)
پدیدآوران	مرعشي، حسين (گردآورنده)
ناشر	مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	ايران - تهران
چاپ	1
شابک	‎964-6690-48-3
موضوع	قرآن - علوم قرآنی - متون قدیمی تا قرن 14 قرآن - علوم قرآنی - مجموعه‏‌ها
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

گنجینه بهارستان ‏ مجموعه کتاب‌هایی است که توسط چند نویسنده معاصر گردآوری شده و شامل موضوعات متنوعی از جمله علوم قرآن، علوم روایی، حکمت، فقه و اصول، اخلاق، ادبیات فارسی و عربی، تاریخ و جغرافیا و غیره است. این اثر سومین دفتر از علوم قرآنی و روایی از مجموعه گنجینه بهارستان است که توسط حسین مرعشی گردآوری شده است.

ساختار

جلد سوم کتاب پس از ذکر مقدمه و پیشگفتار، ضمن یازده رساله (مجموعه وقف و ابتدا، رسم‌الخط، عدد آیات، تجزیه قرآن و سوره‌های مکی و مدنی) به رشته تألیف درآمده است.

گزارش محتوا

در مقدمه کتاب مطالب ارزنده‌ای در مورد ویژگی‌ها و اهداف این مجموعه نوشتار ذکر شده است از جمله اینکه،‎ این اثر در پی جمع‌آوری آثار و رسائلی است که: 1) از لحاظ کمی پس از تصحیح، حداکثر در حدود صد صفحه باشند؛ 2) حداقل یک نسخه از آن از در کتابخانه مجلس موجود است؛ 3) چون هدف اصلی از این نوشتار بازخوانی و احیای رساله‌های موجود در کتابخانه مجلس است، اصراری بر بهره‌برداری از نسخ موجود در دیگر کتابخانه‌ها نیست؛ 4) اولویت با در این مجموعه با رسائلی است که تا کنون به زیور طبع آراسته نشده است.

این اثر، مشتمل بر یازده رساله است که رسائل آن به ترتیب قدمت، معرفى می‌شوند:

1. عجائب القرآن: این رساله، تألیف عبدالرحمن بن جوزى(م 597ق) از علماى بنام اهل سنت است. وی در این رساله به سوره‌های مکی و مدنی و شمارش آیات اشاره نموده است.

   این رساله مطالب گوناگونی را در موضوع علوم قرآنی در بر دارد از جمله:

   1. بر شمردن سوره‌هایی که بنا بر عدّ کوفی آیات قرآن، دارای تعداد آیات یکسان هستند؛
   2. اشاره به تعداد سوره‌های مکی و مدنی؛
   3. تعداد سور، آیات، کلمات، حروف و نقطه‌های قرآن؛
   4. تقسیمات قرآن (به نصف، ثلث و ربع)؛
   5. عد آیات بنا بر شمارش کوفی‎، مدنی اول، مدنی دوم، بصری، شامی و ذکر موارد خاص هر یک و برخی از مشترکات آن‌ها.

   هرکدام از این پنج موضوع در یک باب مورد اشاره قرار گرفته‌اند. تعدادی از آن‌ها دارای فصول متعددی نیز می‌باشند. یکی از ویژگی‌های رساله، باب اول و آخر آن است. مؤلف در باب اول از زاویه‌ای متفاوت با اکثر کتب علوم قرآنی، به مسئله عدّ آیات پرداخته است. این زاویه عبارت است از توجه به این نکته که هر سوره‌ایا مشابهی از نظر تعداد آیات در قرآن دارد یا خیر؟ و اگر پاسخ مثبت است نام سوره یا سوره‌ای که تعداد آیاتش با آن یکسان است ذکر شده است. همچنین باب آخر نیز نگاهی متفاوت به عدّ آیات دارد. این نگاه به آیات قرآن از این حیث است که هر یک از شمارش‌های یاد شده به‌طور خاص هرکدام آیات را در بر دارد، ثانیاً، موارد مشترک بین دو و سه شیوه کدام است. البته در این با از عدّ مکی آیات هیچ سخنی به میان نیامده است و از عدّ شامی نیز تنها در یک قسمت سخن مستقلی به میان آمده است. از سوی دیگر عدّ کوفی از مهم‎ترین محور مطالب این باب محسوب می‌شود. مؤلف خود در آغاز به این مطلب اشاره می‌کند که در زمان او در قرن ششم عدّ کوفی رایج بوده است.

2. مختصر ما رسم في المصحف الكريم، تألیف ابوطاهر اسماعیل بن ظاهر عقیلى مصرى(م 623ق) اثر مهمى در رسم‌الخط‍‎ مصحف شریف است. این رساله شامل چهار بخش است. در بخش نخست به مواردی که در کل قرآن به شکل خاصی کتابت می‌شود اشاره شده است. در بخش دوم که بیشتر حجم آن را در بر گرفته، شیوه نگارش کلمات در قرآن کریم به ترتیب سوره‌های قرآن کریم ذکر شده است. در بخش سوم نیز به اختلاف موجود بین مصاحف اهل شام و مکه و مدینه و کوفه و بصره پرداخته شده است. مؤلف در این بخش به این نکته اشاره می‌کند که اختلاف بین قاریان به اختلاف رسم ارتباط ندارد، چرا که قرائت از طریق مشافهه منتقل می‌شود، نه از راه کتابت.

   در بخش پایانی این رساله توضیحاتی درباره نقط و شکل مصاحف ذکر شده است. در این بخش هرچند نویسنده به شیوه علامت‌گذاری خلیل بن احمد اشاره می‌کند،‎ ولی روش نقط را بر آن ترجیح می‌دهد.

3. ارجوزة في السور المكية و المدنية: سراینده این ارجوزه شخصى به نام محمد بن ایوب تاذفى حلبى حنفى(م 705ق) است. این رساله قصیده‌اى 42 بیتى است که درباره مکى و مدنى بودن سوره‌های قرآن کریم سروده شده است؛ البته در این ارجوزه به موارد و آیات استثنایی هر سوره اشاره نشده و بخش اعظم آن ملاک قرار گرفته است.

   برای تشخیص مکی یا مدنی بودن سور قرآن کریم راه‌هایی وجود دارد:

   أ‌)وجود روایات صحیح و موثق دال بر زمان، مکان یا موضوع نزول سوره

   ب‌)وجود ملاک‎های عمومی یا غالب صحیح در سور مکی و مدنی

   ت‌)سیاق آیات و مطالب موجود در سوره‌ها

   دقیق‎ترین و مطمئن‎ترین راه، سومین مورد است که موردتوجه بسیاری از علما نظیر علامه طباطبایی بوده است.

4. رموز مصاحف: رساله مختصرى است در علائم وقف و سایر رموز به‌کاررفته در مصحف شریف که توسط‍‎ محمدشاه بن محمد مسلمان غزنوى هروى از دانشوران بین سده‌هاى هفتم و نهم هجرى به رشته تحریر درآمده است..
5. منهل العطشان في رسم أحرف القرآن: رساله نسبتاً مفصلى است در رسم‌الخط‍‎ مصحف که توسط‍‎ طاهر بن عرب بن ابراهیم بن احمد اصفهانى(857ق) نگاشته شده است. اصفهانى بارزترین شاگرد ابن الجزرى بوده است. به گفته سلمى، دخت ابن الجزرى، در غیاب پدر، اصفهانى بر مسند تدریس مى‌نشسته است. وى داراى تألیفات بسیارى در علوم مختلف از‎جمله تجوید و قرائت است. ازجمله آثار او مى‎توان به رساله البرق اللامع فى قراءة نافع اشاره کرد. از مهم‎ترین مطالب موجود در این رساله می‌تواند اینکه در قرن هشتم و نهم مصاحف از نظر رسم و ضبط آیات و تعیین انتهای آیات و اخماس و اشعار، دارای اغلاط بسیاری بودند که در آن دوره، استادان فن هر یک سعی در تصحیح این اغلاط داشتند؛ اینکه قرائت رایج در افغانستان در آن روز، بلکه معظم ممالک عجم قرائت عاصم به ره دو روایتش بوده است؛ ضبط رایج در افغانستان آن روز مانند ضبط هندی که امروزه در منطقه شبه‌قاره هند رایج است بوده است. در این شیوه بر روی مصوت‎های بلند (مانند مد) علامت سکون قرار می‌دهند. طاهر با این شیوه به‌سختی مخالفت می‌کند؛ این کتاب به همراه قصیده طاهره نوشته شده و تقدیم حاکم هرات شده است؛ طاهر در این رساله بارها از صحابه به‌ویژه عثمان تعریف می‌کند؛ وی در فصل اول خاتمه، به برخی ظرائف در ضبط کلمات مصحف اشاره می‌کند. از جمله آنکه حروف مد را علامت سکون ننهند، اَشکال فتحه و کسره را از حروف خود دور نیندازند و اگر دو حرف مثلین و متجانسین به هم رسند و اول سکان باشد حروف اول را از علامت سکون عاری دارند و شدّه‌ای بر سر حروف دوم نهند و در منون منصوب علامت نصب را بر سر الف نهند نه حرفی که پیش از وی است؛ علائم مد متصل و مد منفصل هر دو استحسانی است و به ترک آن شناعتی لازم نمی‌آید؛ اصفهانی این رساله را به نام شاهرخ بهادر خان تیموری (779-850ق) پادشاه معروف تیموریان و همسر گوهرشاد نوشته است..
6. الوقوف و الفوائد: تألیف حسین بن محمد یا حسین بن عثمان سروى است. شخص اول شناخته شده نیست، ولى حسین بن عثمان ازجمله شاگردان ابن الجزرى است. وى تا سال 884ق در قید حیات بوده است. وى نیز چون اصفهانى داراى تألیفاتى است. از جمله آثار او مى‎توان به کتاب منهاج النشر فى القراءات العشر به فارسى و همچنین کتاب عقد الفوائد فى شرح عقیلة أتراب القصائد آن نیز به فارسى اشاره کرد. حسین بن عثمان علاوه بر تألیف، به استنساخ کتاب نیز مشغول بوده است. رساله الوقوف و الفوائد مختصرى است در عدّ آیات و اختلاف علما درباره آن.
7. رسالة في كتابة المصحف: رساله مفصلى است که اطلاعات موردنیاز کاتبان قرآن کریم در آن جمع شده است. مباحث این رساله به سه موضوع علائم و مواضع وقف در قرآن کریم، قرائت عاصم به دو روایت ابوبکر(شعبه) و حفص و رسم‌الخط‍‎ مصحف اختصاص دارد. ازآنجاکه در این رساله، نام ابوبکر پیش از نام حفص ذکر شده مى‎توان احتمال داد در زمان تألیف این اثر، روایت شعبه بیش از روایت حفص رواج داشته است. این رساله، فاقد نام مشخص است و در آن اسمى از مؤلف برده نشده است. ولى با توجه به اینکه مؤلف در آن از ابن الجزرى(م833ق) به‌عنوان شیخ خود نام مى‌برد، شاید بتوان آن را از مصنفات یکى از شاگردان ابن الجزرى در سده نهم هجرى دانست. نگارنده در بیان مواضع وقف علاوه بر نظرات علمای متقدم، به نظرات اساتیدی چون سجاوندی، قوام‌الدین فقیه و ابن جزری نیز اشاره کرده است. وی از مصحف ابن جزری به‌عنوان یکی از منابع خود در وقف و تجزیه یاد می‌کند. مؤلف از ابن جزری به‌عنوان استاد خود یاد می‌کند، بنابراین می‌توان گفت نگارنده این مجموعه از شاگردان مکتب جزری به‌حساب می‌آید.

   از جمله موارد مهم در این مجموعه آن است که قرائت کلمات در آن بر اساس روایت شعبه و حفص از قرائت عاصم بیان شده که این مطلب نشان می‌دهد که در این روزه، این دو روایت به‌ویژه روایت شعبه در ایران رایج بوده است.

   موارد رسم‌الخطی که در این رساله به آن اشاره شده، تنها شامل قطع و وصل کلمات و موارد تاء تأنیث کشیده در قرآن است.

   ازآنجاکه مؤلف یا کاتب در حاشیه متن اصلی، چندین بار از کتابی به نام خلاصة الوقوف – احتمالاً اثر سجاوندی –نام برده است مالک این نسخه در ابتدای آن، این اثر را با نام خلاصة الوقوف نوشته ابن مرهان نیشابوری (متوفی 381ق) معرفی کرده است؛ ولی همان‎طور که گفته شد، ذکر اشخاصی چون ابن الجزری این نظر را رد می‌کند.

8. ترجمه و شرح قصيدة عقلية أتراب القصائد في أسنى المقاصد: صاحب اثر مشخص نیست، ولى اصل قصیده عقیلة أتراب القصائد منظومه بسیار مهمى در رسم‌الخط‍‎ مصحف است که توسط‍‎ شاطبى(م590ق) سروده شده است.

   مهم‎ترین ویژگی ترجمه حاضر آن است که تقریباً تمام ابیات به فارسی ترجمه و بسیاری از آن به این زبان شرح شده است. ترجمه هر بیت، مانند آنچه در اصل نسخه آمده، بین سطور قرار گرفته است، ولی شرح ابیات که در حاشیه نسخه نوشته شده در پاورقی آمده است. عبارات شرح معمولاً با حروف (ه) که احتمالاً مخفف کلمه انتهی است، پایان یافته است و برای تشخیص این حواشی نیز از حرف (ح) استفاده شده است.

9. أرجوزة في معرفة الوقوف: این ارجوزه، توسط‍‎ محمد بن عبدالحمید، معروف به حکیم زاده بغدادى، از دانشوران سده یازدهم هجرى، سروده شده است. حکیم زاده در این قصیده 43 بیتی به دسته‌بندی وقف‌های قرآن توسط شیخ سجاوندی و مواضع آن اشاره کرده است.
10. معرفة المقارئ: تألیف مؤلفى ناشناخته اهل شمال آفریقا یا اندلس است. در این رساله، تقسیمات قرآنى بر اساس آنچه در این مناطق رایج است، مشخص شده است.
11. رسالة في عدّ الآي و السور المكية و المدنية: رساله حاضر، نام خاصی ندارد و مؤلف آن ناشناخته است؛ ولی با توجه به نثر ضعیف عربی آن می‌توان گفت که یا نویسنده سواد عربی دانی خوبی نداشته و یا کاتب عربی نمی‌دانسته و در کتابت دچار تصحیفاتی شده است. این رساله، شامل موضوعات زیر است: بیان نام یا نام‎های سوره‌های قرآن؛ ذکر مکی یا مدنی بودن سوره‌ها و آیات استثناء شده از آن؛ بیان تعداد آیات هر سوره؛ ذکر اختلاف در شمارش آیات؛ اشاره به تعداد حروف، کلات و رکوعات هر سوره.

وضعیت کتاب

رساله‌های «عجائب القرآن»، «مختصر ما رسم في المصحف الكريم»، «ارجوزة في السور المكية و المدنية» و «رسالة في عدّ الآي و السور المكية و المدنية» توسط کریم دولتی؛ رساله‌های «منهل العطشان في رسم أحرف القرآن»، «الوقوف و الفوائد» و «ترجمه و شرح قصيده عقليه أتراب القصائد» توسط سید حسین مرعشی؛ رساله «رموز مصاحف» توسط احمد زرنگار؛ رساله «رسالة في كتابة المصحف» توسط محمدرضا شهیدی پور و حجت‌الله بیاتانی؛ رساله «ارجوزة في معرفة الوقوف» توسط عبدالرسول عبائی؛ رساله «معرفة المقاري» توسط محمدرضا شهیدی پور مورد تصحیح و تحقیق قرار گرفته است.

در پایان کتاب تصاویری از نسخ خطی رساله‌ها آمده است.

در ابتدای کتاب فهرست محتویات و در انتهای آن فهارس فنی ذکر شده است.

در پاورقی‌ها توضیح برخی از عبارت‎ها و آدرس مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.