فوات الوفيات و الذيل عليها

فوات الوفيات والذيل عليها
پدیدآوران	ابن خلکان، احمد بن محمد (نویسنده) عباس، احسان (محقق) ابن شاکر کتبی، محمد بن شاکر (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	فوات الوفيات و الذيل عليها وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان
ناشر	دار صادر
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	[--13]
چاپ	چاپ اول
موضوع	کشورهاي عربي - سرگذشت نامه نويسندگان اسلامي - سرگذشت نامه نويسندگان عرب - سرگذشت نامه ادبيات عربي - سرگذشت نامه اسلام -- سرگذشت نامه
زبان	عربي
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ع‎‏4‎‏الف‎‏25 / 203 ‏CT‎‏

فوات الوفيات والذيل عليها، تألیف محمد بن شاکر کُتُبی، مورخ‌ و ادیب‌ دمشقى‌ (د 764ق‌‌)، ذیلى‌ است‌ بر کتاب‌ مشهور «وفيات‌ الأعيان»‌ ابن‌ خلکان‌ که حاوی 600 زندگی‌نامه، از جمله شرحی درباره زندگی ابن خلکان است (ر.ک: اسعدی، مرتضی، ص‌64). ابن‌ شاکر در 753ق،‌ از نگارش‌ این‌ کتاب‌ و به‌ گفته محقق کتاب احسان عباس (ر.ک: مقدمه، ص‌5)‌ از بازبینى‌ نهایى‌ آن‌ فراغت‌ یافت (ر.ک: سجادی، صادق، ص‌61).

ساختار

نویسنده، کتاب را در چهار جزء (جلد) تنظیم کرده و محقق اثر جلد پنجمی را به فهارس آن اختصاص داده است. جلد اول کتاب با مقدمه محقق در معرفی مؤلف و آثار او از جمله «فوات الوفيات» و شیوه تحقیق کتاب آغاز شده است. متن اثر نیز پس از مقدمه مؤلف با ذکر شرح حال اعلام بر طبق حروف الفبا مرتب شده است. ابن‌ شاکر در تألیف‌ «فوات‌ الوفيات»‌ از آثار کسانى‌ چون‌ صفدی‌ صاحب‌ کتاب‌ «الوافي‌ بالوفيات»‌ استفاده‌ کرده‌ است‌ (ر.ک: همان؛ مقدمه محقق، ص‌4).

گزارش محتوا

ابن شاکر خود اشاره‌ کرده‌ که‌ چون‌ ابن‌ خلکان‌ شرح ‌‌حال‌ هیچ‌یک‌ از خلفا را ذکر نکرده‌ و در تراجم‌ برخى‌ از فضلای‌ معاصر خود به‌ اجمال‌ گراییده‌، وی‌ به‌ تکمیل‌ آن‌ پرداخته‌ و شرح‌ حال‌ کسانى‌ را نیز که‌ پس‌ از ابن‌ خلکان‌ برآمده‌اند، در آن‌ کتاب‌ نوشته‌ است (ر.ک: سجادی، صادق، ص‌61؛ مقدمه مؤلف، ص‌10). محقق کتاب، به کلام ابن شاکر ایراد گرفته و آن را نوعی مغالطه دانسته است؛ چراکه ابن خلکان تصریح کرده که قصد ذکر شرح حال خلفا را نداشته است و همچنین در کتاب، جز نام کسانی که سال وفات آنها را می‌دانسته، ذکر نکرده است. بنابراین برخلاف ادعای کتبی به‌خاطر چشم‌‌پوشی یا به ‌دست نیاوردن ترجمه برخی نبوده است و به‌خاطر تبعیت از شیوه معین و مشخصی بوده است (ر.ک: مقدمه محقق، ص‌4).

محقق اثر معتقد است که نویسنده، کتاب «الوافي بالوفيات» صفدی را در برابرش گذاشته و تعدادی از تراجم آن را (که چه‌بسا بیشتر از ششصد نیست) گزینش کرده و اثر جدیدی در چهار جلد تألیف کرده است. وی به معلومات تاریخی و اخباری کتاب مطلبی نیفزوده، ولی اضافاتی بر برخی اشعار داشته است (ر.ک: همان). احسان عباس همچنین در پاورقی کتاب تصریح کرده که الفوات را با «تجريد الوافي» مقایسه کرده و به این نتیجه رسیده که تراجم میان دو کتاب مشترک است و اجزای چاپ‌شده از الوافي (1-9)، نهایت اعتماد کتبی بر صفدی را نشان می‌دهد (ر.ک: همان، ص5، پاورقی 1).

محقق اثر در تصحیح آن از یک نسخه چاپی استفاده می‌کرده و آن را کافی می‌دانسته، تا اینکه به نسخه‌ای خطی دست می‌یابد و متوجه می‌شود که بر نسخه چاپی ایراداتی وارد است. وی پنج اشکال وارد بر نسخه چاپی را برشمرده که از آن جمله است: اضطراب ترتیب تراجم، حذف بخش‌هایی از اخبار و اشعار، عدم ذکر ده‌ها ترجمه، مغایرت بسیاری از عبارات با قواعد نحوی و حذف برخی از عبارات ترکی و فارسی و گذاردن عبارات عربی به‌جای آنها (ر.ک: همان، ص‌6)؛ لذا نویسنده تحقیق جدیدی را مبتنی بر دو نسخه به انجام رسانیده است (ر.ک: همان).

وضعیت کتاب

این‌ کتاب‌ نخستین‌ بار در 1283 و 1299ق،‌ در بولاق‌ چاپ‌ شد، سپس‌ محمد محیى‌الدین‌ عبدالحمید آن‌ را در دو مجلد بزرگ‌ با حواشى‌ و تحقیقات‌ جدید منتشر کرد (قاهره‌، 1951م‌) و در 1973م‌، نیز به‌ ویرایش‌ و تحقیق‌ احسان‌ عباس‌ در بیروت‌ به‌ چاپ‌ رسید (ر.ک: سجادی، صادق، ص‌61).

اختلاف نسخه‌ها، ارجاع به دیگر منابع، شرح الفاظ اصطلاحی و توضیح الفاظ غریب در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. تمامی جلد پنجم کتاب به فهارس ذیل اختصاص یافته است: اعلام، جماعات و قبائل، اماکن، قوافی، ازجال و موشحات، کتب ذکرشده در متن، الفاظی که شرح شده، مصادر مقدمه و تحقیق، تعلیقات، اغلاط و تصویبات. لازم به ذکر است که جلد پنجم توسط آقایان وداد قاضی، صالح آغا، نعیم کساب و طریف بزی، با اشراف احسان عباس تهیه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. اسعدی، مرتضی، «وفيات الأعيان: نخستین فرهنگ زندگی‌نامه‌ای عام و الفبایی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تحقیقات اسلامی، سال پنجم، بهار و تابستان 1369، شماره 1 و 2، صفحه 37 تا 75، به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/86296

1. سجادی، صادق، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، ج4، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.