نرم‌افزار دانشنامه تفسیر طبری

دانشنامه تفسیر طبری مشتمل بر کتابخانه، مشابه‌یاب، دانشنامه، آیات در کتب، قرآن کریم، پژوه‌نگار، لغت‌نامه و کتاب‌شناسی است که در قالب کتابخانه استاندارد عرضه شده است.

ضرورت

با توجه به جایگاه ویژه طبری و تفسیر وی – که از آن سخن گفته شد - ارائه مطالب این اثر اهمیت فوق‌العاده‌ای خواهد داشت.

با ارائه دانشنامه این اثر، هم کهن‌ترین مصدر روایی و هم یکی از جامع‌ترین تفاسیر اثری، به قرآن‌پژوهان تقدیم می‌شود. ازاین‌رو با تحقیق این تفسیر، از سایر تفاسیر روایی عامه، مانند: تفسیر ابن ابی‌حاتم رازی، الکشف و البيان ثعلبی، جواهر الحسان ثعالبی، تفسیر ابن کثیر، زاد المسير ابن جوزی، لباب التأويل بغدادی، معالم التنزيل بغوی و... بی‌نیاز شده و دیگر لازم نیست آنها نیز مورد بررسی قرار گیرند؛ البته جامعیت «الدر المنثور»، ‌جای خود را دارد و پژوهش آن لازم است. این برنامه در سال 1378 در بخش قرآن معاونت تحقیقات مرکز نور به تصویب رسید و مرحله نخست آن مورد پژوهش قرار گرفت. آماده‌سازی و تولید آن سال‌ها طول کشید تا توفیق الهی حاصل شد و در سال 1399 شاهد تولید آن هستیم.

با توجه به اهمیت تفسیر طبری در میان مجامع علمی عامه و ازآنجاکه شیوه پژوهش آن، دانشنامه‌ای است و سلیقه و مذهب پژوهشگر در آن نقشی ندارد، این برنامه قابلیت ارائه در دانشگاه‌های الازهر، مدینه، تونس و الجزائر را دارد.

مخاطبان

مخاطبان این برنامه عموم قرآن‌پژوهان، به‌ویژه اساتید و پژوهشگران تفسیر روایی اهل سنت هستند.

شیوه پژوهشی

روش تحقیق در این برنامه بر اساس شیوه‌ی دانشنامه‌ای است. این شیوه عبارت از شناسایی کلیه‌ی مطالب کتاب و دسته‌بندی منطقی آنهاست. در این شیوه، نخست «جامع البيان» مورد مطالعه اجمالی قرار گرفته و کلیات مباحث و موضوعات آن شناسایی گردیده، سپس به‌تفصیل محتوای کتاب تحلیل شده و تمام محتوای آن بر اساس موضوعات، استخراج و دسته‌بندی شده است.

آمار برنامه

تفسیر طبری به‌لحاظ قدمت و جامعیت، کلیه تفاسیر صحابیان و تابعان طبقه اول و دوم را در بر دارد. مروری بر آمار مطالب و آرای مفسران آن، اهمیت آن را بیش از پیش نشان می‌دهد.

مباحث(فیشها) (71327):

مباحث یا آدرس مطالب، همان فیش‌های پژوهشی است که به شش دسته اصلی تقسیم شده و با آمار بدین شرح‌اند: تفسیری: 29488؛ اسباب نزول: 1919؛ قرائت: 1434؛ فقهی: 6879؛ ادبی: 1702؛ طرق روایات: 29905.

اعلام(3066):

در میان اعلام مفسران، آمار آرای تفسیری برخی از مشاهیر آنان که سهم بسزایی در تفسیر مأثور دارند، فهرست می‌شود تا کاربرد برنامه نمایان شود. قتادة بن دعامه: 4219؛ عبد الله بن عباس:4012؛ مجاهد:3733؛ عبد الله بن ابی نجیح:2971؛ عبد الملک بن جریج:1688؛ عبد الرحمن بن زید بن اسلم:1634؛ معمر بن راشد:1606؛ عبد الله بن وهب: 1535؛ اسماعیل سدی:1441؛ اسباط بن نصر: 1290؛ سعید بن جبیر: 1200؛ ضحاک بن مزاحم:1706.

کلیدواژه‌ها (13785):

مراد از کلیدواژه، نمایه‌ها و واژگان پیراسته متون روایات و بیانات طبری است که بعد از هماهنگ‌سازی و پیراسته‌سازی فهرست شده‌اند. واژگان بی‌بار و کم‌بار از میان آنها جداسازی و حذف شده است تا کاربرد آن بیشتر گردد. برخی از آنها با ذکر آمار بدین شرح است: القول:3070؛ التأویل:2734؛ الناس: 1507؛ الأرض: 1498؛ الدنیا: 1185؛ الکلام: 965؛ الکتاب: 898؛ الحقّ: 890؛ القیامة: 800؛ القرآن:799.

آیات(9423):

از آمار فوق نتیجه‌گیری می‌شود که نزدیک به کل آیات قرآن در تفسیر طبری مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. پوشش کل یا بیشتر آیات قرآن در تفاسیر روایی با توجه به کمبود روش تفسیر مأثور از جهت صدور حدیث تفسیری ذیل کل آیات و استفاده حداقلی از تفسیر تحلیلی و اجتهادی، به‌ویژه در میان تفاسیر روایی سنی که توجه چندانی به روش تفسیر تحلیلی و اجتهادی ندارند، بسیار قابل توجه است. این نکته بیانگر ارزش بالای تفسیر طبری است که بارها گوشزد کردیم.

ساختار برنامه

این نرم‌افزار مشتمل بر کتابخانه، مشابه‌یاب، دانشنامه، آیات در کتب، قرآن کریم، پژوه‌نگار، لغت‌نامه و کتاب‌شناسی است که در قالب کتابخانه استاندارد عرضه خواهد شد.

کتابخانه

تفسیر طبری نسخه‌های متعددی دارد و توسط ناشران و محققان مختلفی به چاپ رسیده است. هرکدام از این نسخه‌ها دارای ویژگی خاص خودش است. نسخه‌ای که در کتابخانه این برنامه به‌کار رفته، عبارت است از متن تفسیر طبری که در مرکز تحقیقات عربی اسلامی دار هجر قاهره مصر به سال 1422ق، چاپ شده است. این نسخه توسط دکتر عبدالله بن عبدالمحسن ترکی تحقیق شده است. که در مقایسه با چندین نسخه مکتوب بهترین نسخه شناخته شد. نسخه حاضر در بیست‌وشش جلد تنظیم شده است. و محقق مذکور با افزودن پاورقی‌ها به غنای نسخه افزوده است.

مشابه‌یاب

از دیگر ویژگی‌های این برنامه، امکان مشابهت‌یابی است. این قابلیت به کاربر کمک می‌کند تا با استفاده از آن حادیث و متون تکراری و مشابه را یافته و آنها را باهم مقایسه کند. با این قابلیت کلیه متون و احادیث مربوط به یک موضوع را سریع و آسان می‌توان شناسایی کرد. امکان درجه‌بندی میزان تشابه تا نود درصد در اختیار کاربر قرار گرفته است. دامنه محتوایی متن مشابه در سه بخش متن، مقدمه و پاورقی قابل انتخاب است.

دانشنامه

در این قسمت، کلیه مطالب تفسیر طبری نشان‌گذاری شده و در چند سرفصل به نام مباحث(فیشها)، اعلام، کلیدواژه‌ها و آیات طبقه‌بندی شده است و کاربر از طریق هریک از سرفصل‌ها می‌تواند به مطلب خود برسد. مباحث به دسته‌های تفسیری، ادبی، اسباب نزول، فقهی، قرائت و طرق روایات تقسیم شده است، که با انتخاب هریک از اینها به مباحث مربوط به آن دسترسی خواهیم داشت و اعلام، کلیدواژه‌ها و آیات براساس آن محدود می‌شود. امکان انتخاب ترکیبی مباحث وجود دارد.

در بخش اعلام نیز فهرست مفسران، راویان، ادیبان، فقیهان، قاریان قابل دسترسی است. ازآنجاکه تفسیر طبری اقدم تفاسیر و ام‌تفاسیر است، دربردارنده آراء و نظرات تفسیری همه مفسران عامه است که دسترسی به آن حائز اهمیت است؛ ازاین‌رو، از طریق اعلام می‌توان به اعلام مفسران، راویان، ادیبان، قاریان و فقیهان دست یافت؛ به‌عنوان نمونه با انتخاب مبحث تفسیری می‌توان به آرای تفسیری مفسران صحابی و تابعی رسید. با انتخاب هریک از اعلام نیز مباحث و تک‌واژه‌ها و آیات بر اساس آن محدود می‌شود. امکان گزینش ترکیبی نیز در اعلام وجود دارد. تک‌واژه‌ها و آیات نیز به همین شکل قابل استفاده است.

مهم‌ترین ویژگی دانشنامه طبری ارتباط محتوایی و بانک اطلاعات آن باهم است؛ یعنی از همه قسمت‌ها می‌توان به مطالب مورد نظر به‌صورت ترکیبی و محدود کردن، دست یافت.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این برنامه آن است که کاربران به‌آسانی می‌توانند آرای تفسیری پیش‌کسوتان عرصه تفسیر را استخراج کنند. طبری با توجه به اینکه به تفاسیر صحابیان و تابعان دسترسی داشته، آثار تفسیری آنان را در تفسیر گران‌سنگ خود گرد آورده است. بخشی از پایان‌نامه‌های تفسیری در جوامع علمی جهان اسلام، به استخراج تفاسیر مفسران صدر اسلام اختصاص دارد. مهم‌ترین منبع این آثار قرآنی، همانا «جامع البيان» طبری است. این دانشنامه عهده‌دار این کار شده و برای یک بار امکان گردآوری تفاسیر قدما را فراهم کرده است؛ تفاسیر عبدالله بن عباس، قتادة بن دعامه، عبدالله بن مسعود، حسن بصری، مجاهد، اسماعیل سدی، سعید بن جبیر، عکرمه، عبدالله بن وهب، اسباط بن نصر همدانی، ربیع بن انس، برخی از این آثار است.

«کلیه حقوق مادى و معنوى این نرم‎افزار، متعلق به مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى می‌باشد»