صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق

مقبره صدرالدین قونوی در جوار آرامگاه مولوی در ترکیه

نام	صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق
نام‌های دیگر	ص‍درال‍دی‍ن‌ ال‍ق‍ون‍وی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ح‍اق ص‍در ق‍ون‍وی، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ح‍اق‌ ق‍ون‍وی‌، ص‍درال‍دی‍ن‌ م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ح‍اق‌ ق‍ون‍وی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ح‍اق‌ ق‍ون‍وی‌ روم‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ح‍اق ق‍ون‍ی‍وی‌، ص‍درال‍دی‍ن‌ اب‍وال‍م‍ع‍ال‍ی‌ م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ح‍ق‌
نام پدر	مجدالدین اسحاق
متولد	607ق
محل تولد	آناتولی (ترکیه امروزی)
رحلت	673 ق
اساتید	محیى‌الدین ابن عربى
برخی آثار	‏ترجمه و متن مرات العارفین و مظهر الكاملین فی ملتمس زبده العابدین إعجاز البيان في تفسير أم‌القرآن شرح الاربعين حديثا شرح الاسماء الحسنی آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي) مشرع الخصوص إلی معاني النصوص
کد مؤلف	AUTHORCODE03361AUTHORCODE

ابوالمعالى صدرالدین محمد بن اسحاق بن یوسف بن على قونوى (607-673ق)، ملقب به شیخ كبیر، از علماى نامى و عرفاى عالى مقام و مشایخ بزرگ قونیه، مؤلف «اعجاز البیان فى تفسیر ام القرآن»

ولادت

صدرالدین در 607ق در آناتولی (ترکیه امروزی) به دنیا آمد. پدرش مجدالدین اسحاق از اهالى ملطیّه و از اشراف و ثروتمندان بود و بعد از فوت او مادرش با شیخ اكبر محیى‌الدین ابن عربى ازدواج نمود و این امر رابطه او را با محیی‌الدین استحکام بخشید. ویلیام چیتیک در مقدمه خود بر نقد النصوص جامی در مورد پدر صدر الدین می‌گوید:

«مجدالدین اسحاق از اهالی ملالیه و ظاهرا از مشایخ صوفیه بوده است،ابن بی بی در تاریخ خود حکایت می‌کند که سلطان غیاث الدین کیخسرو بن قلیچ ارسلان پس از فوت پدرش قونیه را به تصرف خود درآورد و شیخ مجد الدین اسحاق را که در وقت غیبت و غربت سلطان، از ممالک روم به دیار شام منتقل کرده بود، دعوت کرد که دوباره به قونیه بیاید. ابن بی بی از مجد الدین اسحاق با القاب شیخ ربانی، قدوة الطوائف، اسوة العباد، شرف الاوتاد و شیخ عالم پیشوای آفاق یاد می‌کند. مجد الدین در زمان حج در مکه با ابن عربی آشنا شد و همراه او به آناتولی بازگشت».

شخصیت قونوی

از جزئیات زندگی قونوی اطلاعی در دست نیست، آنچه به اجمال به آن اشاره شده این است که او در علوم مختلف عقلی و ذوقی و نقلی متبحر و صاحب نظر بوده و پس از محیی الدین برجسته‌ترین عارف و مطلع‌ترین آنان در عرفان نظری بوده است. تألیفات او حاکی از این حقیقت است که در پاره‌ای موارد بر ابن عربی نیز برتری داشته است و لغزش‌های محیی الدین در تألیفاتش و بخصوص در فتوحات المکیه کمتر در آثار قونوی دیده می‌شود و اگر او نبود فهم کلام محیی‌الدین نیز برای دیگران میسر نمی‌شد چنانکه جامی در نفحات الانس می‌گوید: «مقصود شیخ در مساله وحدت وجود بر وجهی که مطابق عقل و شرع باشد جز به تتبع تحقیقات وی و فهم آن -کما ینبغی- میسر نمی‌شود.» .

بی تردید مؤثرترین عامل در شکل گیری شخصیت علمی و عرفانی صدرالدین قونوی، رشد و تربیت او در ملازمت و مصاحبت با محیی الدین می‌باشد که از زمان ورود شیخ به قونیه آغاز و تا پایان زندگی او ادامه یافته است. در نفحات الانس آمده است: شیخ بزرگ (ابن عربی) -رضی الله عنه-در آن وقت که از بلاد مغرب متوجه روم بود در بعضی مشاهد خود به وقت ولادت وی (قونوی) استعداد و علوم و تجلیات و احوال و مقامات وی و هر چه در مدت عمر و بعد از مفارقت در برزخ و بعد از برزخ بر وی گذشت و خواهد گذشت مکاشف شد... و چون به قونیه رسید، بعد از ولادت وی و وفات پدرش، مادرش به عقد نکاح شیخ درآمد و وی در خدمت و صحبت شیخ تربیت یافت.

تحصیلات

بدین وسیله صدرالدین نیز در تحت تربیت ناپدرى و دیگر از بزرگان عرفان درآمد و در كنار سلوک و ریاضت به كسب علوم ظاهرى هم پرداخت و در اندک زمانى جامع فقه و حدیث و علوم ظاهرى و عقلى و نقلى گردید، به طورى كه در تمام آنها وحید عصر و مرجع استفادۀ علماى ظاهر و استفاضۀ بزرگان وقت بوده است.

قطب‌الدین شیرازى از شاگردان وى بوده، حضرت شیخ با سعدالدین حمویى ملاقات و رابطۀ محبت و وداد با یكدیگر داشته‌اند. وى با خواجه نصیرالدین طوسى در مسائل حكمت مكاتبات فراوانى داشته و مورد تمجید خواجه بوده است.با مولاناى روم نیز كمال یگانگى را داشته و وظایف تجلیل و احترام تمام در حق یكدیگر معمول مى‌داشته‌اند.شمس‌الدین احمد افلاكى در كتاب مناقب العارفین آورده كه:حضرت چلبى حسام‌الدین از حضرت مولانا پرسیده بود كه نماز شما را كه بگزارد؟ فرمود كه شیخ صدرالدین اولى است.

شاگردان

شاگردان بسیاری در محضر صدر الدین قونوی تلمذ نموده‌اند که مشهورترین آنان عبارتند از:

1. شیخ مؤیدالدین جندی شارح فصوص الحکم
2. سعدالدین سعید فرغانی شارح قصیده تائیه کبرای ابن فارض به فارسی و عربی با نام‌های مشارق الدراری و منتهی المدارک
3. شمس‌الدین ایکی
4. فخرالدین عراقی مؤلف کتاب اللمعات
5. عفیف‌الدین تلمسانی شارح کتاب منازل السائرین و فصوص الحکم
6. قطب‌الدین شیرازی شارح حکمة الإشراق (در حدیث)

روش قونوی در بیان مقاصد عرفانی

1. قونوی ساده و روان و دقیق می‌نویسد. با این حال کمتر کسی به عمق مطالبی که در قالب الفاظ و عبارات عرضه می‌کند راه می‌یابد. فهم کتاب‌های او از قبیل نصوص و الفکوک و مفتاح الغیب بدون فراگیری کتاب‌های درسی دیگر در عرفان نظری از قبیل تمهید القواعد و اشعة اللمعات و شرح قیصری بر فصوص، میسر نمی‌باشد و از این جهت در بعضی از حوزه‌های درسی کتاب مصباح الانس ابن فناری را که شرح مفتاح الغیب قونوی است، کتاب نهایی عرفان به شمار می‌آورند.
2. ضمن این که قونوی اولین و مهمترین شارح افکار و اندیشه‌های ابن عربی است و چنانکه جامی گفته است پی بردن به حقیقت وحدت وجود در مکتب ابن عربی و فهم درست آن جز از طریق مطالعه آثار صدر الدین قونوی ممکن نمی‌باشد با این حال او از استقلال فکری برخوردار است و در آثار خود مطالبی را عرضه نموده که در آثار استادش، محیی الدین نمی‌توان یافت.
3. آثار و تألیفات او نسبت به تألیفات استادش بخصوص کتاب الفتوحات المکیه از این امتیاز برخوردار است که مطالب آنها با دقت و وسواس خاصی گزینش شده و غث و سمین به هم آمیخته نشده و از مطالب بی اساس و غیر محققانه که در کتاب الفتوحات المکیة و دیگر آثار محیی الدین به چشم می‌خورد مبرا است.
4. در بیان مقاصد عرفانی تنها به زبان عربی اکتفا ننموده و از زبان فارسی که قابلیت خاصی در انعکاس مقاصد عرفانی دارد بهره گرفته و آثاری را به این زبان تألیف نموده است. علاوه بر این که آثار ارزشمندی چون لمعات عراقی و مشارق الدراری (شرح تائیه کبرای ابن فارض) که به زبان فارسی نوشته شده در واقع تقریرات بحث‌های قونوی است. چنانکه شمس الدین ایکی از شاگردان صدرالدین قونوی گفته است:

   «در مجلس درس شیخ ما، علما و طلبه علم حاضر می‌شدند، در انواع علوم سخن می‌گذشت و ختم مجلس بر بیتی از قصیده نظم السلوک می‌شد و حضرت شیخ صدر الدین بر آن به زبان عجمی سخنان و معانی لدنی می‌فرمود که فهم آن هیچ کس نتوانستی کرد مگر کسی که از اصحاب ذوق بودی. و گاه بودی که در روز دیگر گفتی که در آن بیت معنی دیگر بر من ظاهر شده است و معنی غریب تر و دقیق تر از پیش گفتی و بسیار می‌فرمود که صوفی می‌باید که این قصیده را یاد گیرد و با کسی که فهم آن کند معانی آن را شرح کند» و همو می‌گوید: «شیخ سعدالدین (فرغانی) تمام همت خود را صرف شرح قصیده به فارسی کرد و به امر شیخ برای آنکه نفع آن عام باشد آن را به عربی شرح کرد و آن همه از برکات شیخ ما صدر الدین است.

قونوى به فارسى نیز مسلط بوده و ابیاتى نیز از او نقل كرده‌اند و مشارق الدرارى سیف فرغانى كه شرح قصیدۀ تائیۀ كبراى ابن فارخى است نیز در اصل عربى كردۀ مباحث فارسى اوست كه در كلاس درس بر شاگردان بیان مى‌كرده است.

وفات

قونوی در سال 673ق درگذشت، مقبره صدرالدین قونوی در جوار آرامگاه جلال‌الدین محمد بلخى، یکی دیگر از مراکز پر تردد گردشگران، عرفا و اهالی ادب در ترکیه است .

آثار

1. مفتاح غیب الجمع و الوجود، معروف به مفتاح الغیب،
2. النصوص فى تحقیق طور المخصوص
3. النفحات الالهیة
4. الفكوکفى اسرار مستندات الفصوص
5. اعجاز البیان فى تأویل ام القرآن
6. شرح حدیث الاربعین
7. شرح الشجرة النعمانیة فى الدولة العثمانیة
8. الرساله الهادیة
9. الرساله المفصحة
10. التوجه الاتم الاعلى نحو الحق جل و علا
11. شرح اسماء الحسنى
12. وصایا
13. شعب الإیمان
14. رساله در بیان مبدأ و معاد
15. كتاب الاسماع ببعض كلیات اسرار السماء
16. المفاوضات و رسالة الهادیة و رسالات مختصر دیگر قونوى علاه بر اعجاز البیان در كتب عرفانى خود، برخى مطالب قرآنى را ارائه داده است.

وابسته‌ها

ترجمه و متن مرات العارفین و مظهر الكاملین فی ملتمس زبده العابدین

إعجاز البيان في تفسير أم‌القرآن

شرح الاربعين حديثا

شرح الاسماء الحسنی

آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)

مشرع الخصوص إلی معاني النصوص

الفکوک

النصوص

النفحات الإلهیة

مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس

ترجمه اعجاز البیان

ترجمه و متن کتاب الفکوک

ترجمه نفحات الهیه (النفحات الالهیة)

المراسلات بین صدرالدین القونوي و نصیرالدین طوسي

مصباح الانس فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود

اعجاز البيان في تأويل أم القرآن

مفتاح غيب الجمع و الوجود و شرحه مصباح الأنس بين المعقول و المشهود

نصوص من اللتراث الصوفي الغرب إسلامي

ترجمه اعجاز البیان فی تأویل ام القرآن (تفسیر سوره فاتحه)

مفتاح الغیب (مصباح الأنس)