مجالس العلماء

‏مجالس العلماء
پدیدآوران	زجاجی، عبدالرحمان بن اسحاق (نويسنده) عبدالسلام محمد هارون (محقق)
ناشر	مکتبة الخانجی
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1999م , 1420ق
چاپ	3
شابک	‎977-5046-55-6
موضوع	ادبیات عربی – قرن 4ق – مجموعه‌ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏م‎‏3 3732 ‏PJA‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، مجالس (ابهام زدایی) را ببینید.

مجالس العلماء، اثر ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحاق زجاجی (متوفی 340ق)، کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع تاریخ و سیره اسلامی. این اثر به تحقیق عبدالسلام محمد هارون (متوفی 1408ق) رسیده و توسط انتشارات مکتبة الخانجی در قاهره چاپ شده است. این کتاب حاوی 156 مجلس از مجالس علمای مسلمان است. ظاهراً این اثر کتاب مشهور و مقبولی در میان مردم بوده و در میانشان اسم‌های متفاوتی داشته و در نسخه‌های خطیِ آن، کم و زیاد در تعداد مجالس مشاهده می‌شود و همچنین در مؤلف آن اختلاف وجود دارد که عبدالسلام محمد هارون، محقق اثر، به روشن کردن این امور در مقدمه‌اش بر کتاب پرداخته است.

ساختار

کتاب دارای مقدمه تحقیق، مقدمه چاپ دوم، و محتوای مطالب ضمن بیان 156 مجلس از مجالس علمای مسلمان است.

گزارش محتوا

این اثر حاوی 156 مجلس از مجالس علمای مسلمان است. ظاهراً این اثر کتاب مشهور و مقبولی در میان مردم بوده و در میانشان اسم‌های متفاوتی داشته و در نسخه‌های خطیِ آن، کم و زیاد در تعداد مجالس مشاهده می‌شود و همچنین در مؤلف آن اختلاف وجود دارد که عبدالسلام محمد هارون، محقق اثر، به روشن کردن این امور در مقدمه‌اش بر کتاب پرداخته است.

به‌طورکلی مسائل کتاب درباره انفاق مال، اینکه منظور از بوی خوب در روایات فقط مشک است، توضیح درباره مثل الجنة التی وعد المتقون، بحث درباره لغت، گروه شیطان، مسأله زنبوریه، صحبت درباره وعد و وعید، بر که باید توکل کرد؟ تکلم حیوان، دو مرد از نعامه، سرقات عباس بن احنف، خزم در شعر، صحبت درباره فسیکفیکهم الله، توضیح و صحبت درباره لیس کمثله شیء، بحثی درباره نسخ در قرآن، برآء، بحث خمستکم بینکم درهم، اتیته و اتوته، مباحث اعراب و بناء، مفاخره عجمی و عربی، نکرته و انکرته، لحن ابوحنیفه، خیل و وجه‌تسمیه آن، توضیحی درباره برق البصر در آیه شریفه، بحثی درباره قضاء و قدر، ایدی و ایادی، سهو در سجده سهو، تحریم نبیذ، بحثی درباره یرتع و یلعب و همچنین درباره و اللیل إذا یسر، فصرهن الیک در قرآن کریم، بحثی درباره تحُسّ و تُحَشّ، ریاح و ارواح، نسب به بحرین و حصنین، بحثی درباره إنّا کل شیء خلقناه بقدر در قرآن کریم، شعف و شغف، وزن نکتل، وزن کینونه، محرِم، بحث سه طلاقه، دم و دماء، مسأله فعل بودن قائم و... .

این مجالس میان افراد زیادی مطرح شده است؛ برخی از این افراد و مجالس عبارتند از: مجلس نضر بن شمیل با مأمون، اصمعی با ابوعمرو شیبانی، فضل بن یحیای خالد با ابویوسف و واقدی، کسائی با یونس و ابوعیینه، کسائی با ابومحمد یزیدی در محضر هارون‌الرشید، ابوعمرو با اعرابی، ابوالعباس احمد بن یحیی با محمد بن احمد بن کیسان، یونس بن حبیب با شبیل بن عزرة ضبعی، ابوالعباس ثعلب با ابوالحسن محمد بن کیسان، ابویوسف همراه ابوحنیفه با علی بن حمزه در محضر هارون‌الرشید، ابوالعباس ثعلب و ابوالعباس مبرد و... .

وضعیت کتاب

محقق کتاب می‌نویسد که بیش از 30 سال بوده که با این کتاب آشنا بوده؛ لکن به‌طور کامل آن را نمی‌شناخته و نام مؤلف این اثر در نزد وی در موضع شک بوده است. ولی هنگامی‌که در آن تحقیق کرده فهمیده که مؤلف آن جعلی است و تحقیقاً و قطعاً این کتاب از آنِ «ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحاق زجاجی» است. ولی معروف و متداول میان مردم این است که این اثر از آن ابومسلم محمد بن احمد بن علی کاتب باشد. ظاهراً اولین کسی که این خطا را درباره مؤلف، مرتکب شده، فهرست دارالکتب المصریه است. محقق در صفحات 3 تا 6 مقدمه تحقیق به رد این مطلب پرداخته و بر آن استدلال کرده است. وی در صفحات 6 تا 11 همین مقدمه به ذکر دلایلی هفتگانه‌ای پرداخته که بر این مطلب دلالت می‌کند که این اثر را زجاجی نوشته است. برخی مطالب این کتاب به لحاظ سندی با کتاب امالی زجاجی یکی است و برخی مطالب به لحاظ محتوا و سند. و این می‌تواند یکی از دلایل قوی برای انتساب این کتاب به زجاجی باشد.

فهارس فنی در انتهای اثر پس از پایان محتوای مطالب ذکر شده و به شکل زیر است: فهرست قرآن کریم، فهرست حدیث، فهرست امثال، و فهرست‌های اشعار، استدلالات، أعلام، قبایل و طوایف و امثال آن، شهرها و جاها و امثال آن، لغت و واژگان، مسائل عربی، مجالس کتاب، مسائل کتاب، کتاب‌هایی که ذکرشان در تحقیق آمده، و مراجع شرح و تحقیق.

نسخه‌ای که اصل در تحقیق این اثر قرار گرفته، نسخه تصویری موجود در جامعة الدول العربیه به شماره میکروفیلم 232 است که از روی نسخه خطی کتابخانه احمدخان در ترکیه به شماره 775 گرفته شده است. تاریخ نگارش این نسخه به قرن هفتم برمی‌گردد. نسخه دیگری نیز متعلق به دارالکتب المصریه می‌باشد که با حرف «ب» در کتاب مشخص شده است. این نسخه به شماره 77 ادب ش در این کتابخانه وجود دارد. این نسخه، تنها 129 مجلس از مجالس را داراست و از اول آن مقدار اندکی افتادگی دارد. به همین دلیل نسخه پیشین که 25 مجلس بیش از این نسخه را داراست، اصل در تحقیق قرار گرفته است.

عنوان کتاب در نسخه دارالکتب «مجالس العلماء» است که با خطی مغایر با خط اصل کتاب به آن اشاره شده ولی کتاب در نسخه الجامعة العربیة، عنوان «کتاب المجالس المذکورة للعلماء باللغة و العربية سوی أهل الحديث و الفقه» برای آن در صفحه مستقلی ذکر شده است. سیوطی در الاشباه و النظائر آن را «غرائب مجالس النحويين الزائدة علی تصنيف المصنفين» نامیده است. ظاهر این مطلب نشانگر این است که عنوان و مجالس کتاب به صورت‌های مختلفی در میان مردم وجود داشته و متداول و معروف بوده است. به‌هرحال محقق، عبارت «مجالس العلماء» دارالکتب المصریه را که به‌عنوان نسخه الجامعة العربیه، هم قرابت دارد، را برای این کتاب انتخاب کرده است.

عبارت انتهایی کتاب پس از پایان مجلس 156 که مجلس ابوالعباس ثعلب با ابوالعباس مبرد است چنین است: «تمت المجالس بزیاداتها، و الله الموفق بلطفه و صلواته علی خیر خلقه سیدنا محمد و علی آله و صحبه التابعین. و حسبنا الله و نعم الوکیل».

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.