فسایی، حسن بن حسن

نام	حاج حسن خان حسینی طبیب فسایی فارسی شیرازی
نام‎های دیگر
نام پدر	حسن
متولد	1237ق
محل تولد	فسا
رحلت	1316ق
اساتید	مهدی کجوری سید علی نیاز‌
برخی آثار	فارسنامه ناصری فارسنامه ناصری / چاپ سنگی
کد مؤلف	AUTHORCODE07043AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، فسایی فارسی (ابهام زدایی) را ببینید.

حاج حسن خان حسینی طبیب فسایی فارسی شیرازی (1237-‌1316ق)، معروف به میرزا حسن فسایی و ملقب به حکیم‌باشی، صاحب‌نام در ادبیات، تاریخ‌، جغرافیا‌، طب و ریاضیات و نویسنده کتاب معروف «فارس‌نامه ناصری».

نام

نام وی، میرزا حسن حسینی مکی مدنی دشتکی شیرازی فسایی است که به‌اختصار به میرزا حسن فسایی اشتهار دارد.

نسب و خاندان

نسب او با سی‌وشش واسطه‌ و از طریق زید بن علی، به امام حسین‌(ع) می‌رسد؛ به همین جهت از سادات حسینی است و در دنباله نام خود، عنوان «حسینی» را نیز ذکر کرده است. جد بیست‌ونهم او، سید احمد مسکین، معاصر امام رضا(ع) و مصاحب با آن حضرت‌ بوده است.

نخستین فرد از این خاندان که در شیراز ساکن گشت‌، علی ابوسعید نصیبنی در سال 417ق، به شیراز آمد و در محله دشتک ساکن شد. ازآن‌پس، این دسته از سادات حسینی به «دشتکی» معروف گشتند و با وجود آنکه نوادگان او در زمان‌های بعد در محله‌های دیگری از شهر سکونت گزیدند و محله دشتک نیز جزو محله سردزک شد، باز هم‌ عنوان دشتکی در دنباله نام آنان باقی ماند.

این خاندان قریشی‌الاصل چون ساکن شیراز شدند، لاجرم‌ مشهور به شیرازی گشتند و به‌زودی در ردیف علما و بزرگان و صاحبان ملک و مال و هم‌نشینان ملوک و ملاکین درآمدند و بعدها چون از بزرگان این خاندان کسانی چون سید علی خان‌ کبیر‌، جد سوم میرزا حسن به حجاز بازگشتند و مدتی در آن جا به سر بردند و موقوفات و مستغلاتی به دست آوردند، عناوین «مکی و مدنی» نیز به «حسینی دشتکی شیرازی» ضمیمه گشت. پس از چندی به دلیل آنکه در بلوک فسا املاک و آبادی‌هایی به کسانی از این خاندان رسید، عنوان‌ «فسایی» هم بر عناوین قبلی افزوده شد و جهت رعایت اختصار و سهولت، استعمال این عنوان اخیر مشهور و متداول گشت؛ چنان‌که همگان مؤلف «فارس‌نامه ناصری» را میرزا حسن فسایی می‌نامند.

ولادت

میرزا حسن فسایی در سال 1237ق، در شهر فسا به دنیا آمد.

تحصیلات

سه ماه پیش از تولد او، پدرش حسن، از دنیا رفته‌ بود و به یاد پدر، نام حسن را بر او گذاردند. فقدان پدر در تربیت میرزا حسن خللی وارد نساخت؛ زیرا مادر او از زنان دانشمند و از خانواده‌های معروف شیراز بود؛ چنان‌که خطی نیکو داشت‌ و چندین جلد قرآن و «زاد المعاد» را به خط خود استنساخ کرده بود‌.

طولی نکشید که مادرش نیز دار فانی را وداع گفت و برادر میرزا حسن، عهده‌دار تربیت او شد. این ناملایمات او را از تحصیل دانش بازنداشت و ابتدا نزد ابوالحسن خان، پسرعموی خود به تحصیل علوم و ادبیات پرداخت و سپس برای تکمیل تحصیلات به اصفهان رفت و دو سال بعد به شیراز بازگشت. این بار نزد حاج شیخ مهدی کجوری، ریاضیات و نزد سید علی نیاز‌، علم طب را فراگرفت.

مسافرت‌ها

ادامه تحصیلات میرزا حسن در حقیقت با مسافرت‌های متعدد او به نقاط مختلف فارس و نیز مکه و مدینه ممکن و میسر شد. بدین ترتیب سرانجام در ادبیات، تاریخ‌، جغرافیا‌، طب و ریاضیات صاحب‌نام گشت‌؛ چنان‌که در زمان حیات در طب‌ و ریاضیات مشهور بود، اما پس از رحلت به‌خاطر اشتهار «فارس‌نامه ناصری»، همگان او را تنها به‌عنوان مورخ‌ می‌شناسند و دیگر توانایی‌های علمی وی را نادیده می‌گیرند‌. میرزا حسن به‌عنوان اولین اثر علمی خود در سال 1283ق، تفسیری مشهور به «تفسیر حسن» را فراهم کرده است.

به‌خاطر تعلق خاطر و وابستگی به سلسله صوفیه ذهبیه‌، میرزا حسن فسایی در حلقه صوفیان صاحب جایگاه و به علت تبحر در طب، نجوم و تاریخ در محضر حاکمان، دارای پایگاه بود؛ به‌طوری‌که نزد ظل‌السلطان و معتمدالدوله فرهادمیرزا، حکمرانان وقت فارس، قرب و منزلتی تمام داشت و همینان معین و مشوق او در بنای تألیف «فارس‌نامه» و معرف او به دربار تهران برای اتمام این کتاب بودند.

نگارش فارس‌نامه

میرزا حسن در سال 1289ق، به تشویق ظل‌السلطان، نقشه فارس را ترسیم و تهیه نمود. پس از آن در سال 1293ق، به دستور معتمدالدوله فرهادمیرزا، حکمران فارس، آن نقشه را با ذکر رودها، چشمه‌سارها، جزایر و دهات فارس، به ناصرالدین شاه قاجار تقدیم کرد.

سه سال بعد طی فرمانی که از طرف شاه خطاب به معتمدالدوله فرهادمیرزا صادر گشت، به میرزا حسن دستور داده شد که کار قبلی خود را تکمیل کرده، کتابی در جغرافیای فارس بنویسد؛ ضمنا وقایع اتفاقیه هر محل را بنگارد. به همین دلیل کتاب مزبور به نام ناصرالدین شاه قاجار، «فارس‌نامه ناصری» نامیده شد.

وفات

میرزا حسن در سال 1316 در سن 79 سالگی‌ درگذشت‌و در جوار قبر جدش بانی و واقف مدرسه‌ی منصوریه در همین مدرسه به خاک سپرده شد.

آثار

1. فارسنامه ناصری
2. تفسیر حسن     
3. تحفه احتشامی  
4. نقشه مملکت فارس

منابع مقاله

خیراندیش، عبدالرسول، «حاج میرزا حسن فسایی، فارس‌نامه ناصری و مسئله اوقاف مدرسه منصوریه شیراز»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دی 1379، ‌شماره 39 (از صفحه 13 تا 17).

وابسته‌ها

فارسنامه ناصری

فارسنامه ناصری / چاپ سنگی