العدة في أصول الفقه (بغدادی حنبلی)

العدة في أصول الفقه
پدیدآوران	مبارکی، أحمد بن علی(محقق) ابن فراء، محمد بن حسین (نویسنده)
ناشر	1410ق. = 1990م. =
مکان نشر	عربستان - رياض
چاپ	جلد چهارم چاپ اول جلدهاي 1,2,3,5 چاپ دوم چاپ دوم جلد چها‌رم‌، چا‌پ‌ اول‌ است‌
موضوع	اصول فقه اهل سنت فقه حنبلي
زبان	عربي
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏44ع 2الف / 179/35 BP

برای دیگر کاربردها، العدة في أصول الفقه (ابهام زدایی) را ببینید.

العدة في أصول الفقه، اثر قاضی ابویعلی محمد بن حسین فراء بغدادی حنبلی (380-‌458ق)، کتابی است در علم اصول فقه که با تحقیق احمد بن علی سیر مبارکی، به چاپ رسیده است.

نسبت کتاب به مؤلف

تقریبا تمام کسانی که به شرح حال مؤلف پرداخته‌اند، این کتاب را جزء آثار وی، برشمرده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: طوفی در «شرح مختصر الروضة»، ذهبی در «سير أعلام النبلاء»، آل تیمیه در «المسودة»، مجد بن تیمیه در «المحرر»، مرداوی در «الإنصاف»، بعلی در «القواعد والفوائد الأصولية»، علیمی در «المنهج الأحمد»، ابن بدران حنبلی در «المدخل إلی مذهب الإمام أحمد» و بروکلمان در «تاريخ الأدب العربي».

اهمیت کتاب

قاضی ابویعلی (متوفی۴۵۸)، «العدة في أصول الفقه» را تألیف کرد که باید آن را نخستین کتاب مشروح حنبلیان در اصول فقه بشمار آورد.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز گردیده و مطالب در پنج جلد، ارائه شده است.

روش مؤلف در نگارش این اثر، روش مقارنه بین آراء اصولیین می‌باشد؛ بدین معنی که وی به ایراد آرای مذهب حنابله اکتفا ننموده و از آراء و نظریات اصولی سایر مذاهب نیز، بهره برده است؛ هرچند که محور اصلی مباحث را آرای مذهب حنبلی قرار داده و در هر موضوع و مسئله‌ای، متعرض آرای حنابله شده است.

منابع مورد استفاده مؤلف

مهم‌ترین منابع مورد استفاده مؤلف را می‌توان در گروه‌های زیر، تقسیم‌بندی کرد:

الف)- علم کلام:

1. «كتاب الإيمان»، امام احمد بن حنبل؛
2. «كتاب الرد علی أهل الإلحاد»، ابوبکر بن انباری؛
3. «كتاب القدر»، ابوبکر عبدالعزيز بن جعفر.

ب)- تفسیر و علوم مرتبط با آن:

1. «تأويل مشكل القرآن»، ابن قتیبه دینوری؛
2. «غريب القرآن»، ابن قتیبه دینوری؛
3. «كتاب التفسير»، ابوبکر عبدالعزیز بن جعفر؛
4. «كتاب التفسير»، یحیی بن سلام؛
5. «معاني القرآن وإعرابه»، ابواسحاق زجاج.

ج)- حدیث و علوم مربوط به آن:

1. «جزء في الإجازة والمناولة والقراءة»، محمد بن مخلد بن حفص عطار؛
2. «جزء فيه السنة»، حرب بن اسماعیل حنظلی؛
3. «الرد علی من انتحل غير مذهب أصحاب الحديث»، ابوبکر عبدالعزیز بن جعفر؛
4. «سنن الدارقطني»، علی بن عمر بن احمد بن مهدی بغدادی، معروف به دارقطنی؛
5. «كتاب العلل»، احمد بن محمد طایی، معروف به اثرم؛
6. «كتاب العلل»، احمد بن محمد بن هارون.

د)- فقه و اصول:

1. «الفصول» یا «أصول الجصاص»، احمد بن علی رازی ابوبکر جصاص؛
2. «المعتمد في أصول الفقه»، ابوالحسین بصری؛
3. «جزء فيه مسائل في أصول الفقه»، ابوالحسن جزری؛
4. «أصول الفقه»، ابوالفضل تمیمی؛
5. «التقريب في أصول الفقه»، ابوبکر باقلانی؛
6. «التنبيه»، ابوبکر عبدالعزیز بن جعفر؛
7. «مسائل في أصول الفقه»، ابوالحسن تمیمی و...

ه)- لغت و نحو:

1. «الجامع في النحو» و «جوابات مسائل» ابن قتیبه دینوری؛
2. «الاستثناء والشروط»، ابن عرفه نحوی؛
3. «غريب المصنف»، ابوعبید قاسم بن سلام.

و)- منابع متنوع و متعدد دیگری از جمله:

1. «أخبار أحمد»، ابوحفص بن شاهین؛
2. «الرسالة»، امام احمد بن حنبل؛
3. «شرح السنة»، ابومحمد بربهاری؛

و....

گزارش محتوا

محقق در مقدمه، ابتدا به شرح حال مؤلف پرداخته و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب، مولد، تحصیل، تدریس، تولیت منصب قضا، خانواده و خصوصیات اخلاقی وی در اختیار خواننده قرار داده و سپس، به بررسی نام کتاب و نسبت آن به مؤلف، روش مؤلف در نگارش مطالب، مصادر و منابع مورد استفاده وی و ویژگی‌ها و محاسن کتاب، پرداخته و در پایان، اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی کتاب را توضیح داده است.

نویسنده به‌منظور هرچه بیشتر معتبر و مستند کردن مطالب و مباحث کتاب، آرای امام احمد حنبل را با سلسله سند آن ذکر نموده و هریک از روایات را به یکی از اصحاب وی، رسانده است.

وی در هر مسئله، به نقل یک روایت، بسنده نکرده است، بلکه به بسیاری از روایات پیرامون آن موضوع، اشاره نموده است؛ هرچند برخی از این روایات، با یکدیگر اختلاف داشته باشند که در این صورت، پس از نقل تمامی آنها، به تشریح و تبیین موضوع و ترجیح برخی از روایات بر برخی دیگر و اشاره به نزدیک بودن روایات ترجیح‌داده‌شده به مذهب حنبلی، پرداخته است.

ارائه مسائل و مباحث کتاب، به‌صورت زیر می‌باشد: بیان ماهیت مسئله، بیان رأی مختار، اشاره به آرای دیگر، تبیین و تشریح ادله رأی مختار، ذکر اعتراضات وارده بر ادله رأی مختار و رد آنها، بررسی ادله آرای دیگر و رد آنها.

درصورتی‌که مسئله مطرح‌شده در کتاب، از جمله مسائل متشعب و چند وجهی باشد، مؤلف به تفصیل آن و تحریر محل نزاع و تبیین و تشریح آن پرداخته تا کلام درباره موضوع مورد بحث، برای خواننده، واضح و روشن باشد.

مؤلف به‌اضافه اقوال حنابله، در بسیاری از موارد، به اقوال علمای شافعیه، حنفیه، اشعریه و معتزله پرداخته است و برعکس، اقوال مالکیه و ظاهریه، بسیار کمتر مورد استفاده وی قرار گرفته است.

جلد نخست، پس از مقدمه محقق، افتتاحیه کتاب و تعریف واژگان و اصطلاحات مربوط به مباحث کتاب، از جمله تعریف اصول و فقه در لغت و اصطلاح، اقسام مفهوم و استصحاب، موضوعات زیر را در خود جای داده است: حدود، حروفی که احکام فقه به آنها تعلق می‌گیرد و باب اوامر.

مباحث جلد دوم، عبارت است از: ادامه باب اوامر و باب نهی، عموم و خصوص، مسائل استثناء و محکم و متشابه.

موضوعات جلد سوم، عبارتند از: ادامه مبحث محکم و متشابه، باب نسخ، باب اخبار و ترجیحات الفاظ.

جلد چهارم، مشتمل بر دو باب اجماع و قیاس است و آخرین جلد، مباحثی همچون باب علت، باب اقسام سؤال و جواب و معارضات، باب اجتهاد و اقوام منسوب به امام احمد بن حنبل را در خود جای داده است.

از جمله ویژگی‌های مهم و بارز کتاب، استفاده گسترده نویسنده از منابع و مصادر مختلف می‌باشد که در قسمت ساختار کتاب، بدان اشاره شد. برخی دیگر از ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. دقت در انتساب آراء به امام احمد بن حنبل، که آیا به طریق نص است، یا به‌ طریق اشاره یا به طریق ایماء.
2. مناقشه در آراء و اختیار یکی از آنها به‌واسطه حجت و برهانی که نزد مؤلف، معتبر بوده است.
3. استدلال در مسائل، با کتاب، سنت، اجماع، قیاس، آثار صحابه و نثر و شعر عرب، به‌همراه اقوال ائمه لغت.
4. دقت در عدم تکرار مطالب، مگر در موارد اندک. در مواردی که کلام در دو موضع شبیه هم است، نویسنده کلام اخیر را به کلام سابق، احاله کرده و بدان ارجاع داده است؛ مثلا در موضوع فوریت و تکرار در نهی، حواله به مبحث امر نموده است.
5. بیان منشأ اختلاف در یک یا چند مسئله.
6. ارجاع کلام در بعضی از مسائل و موضوعات، به اصلی از اصول فقه و سپس تفصیل و توضیح قول بنا بر آن اصل.
7. رعایت کامل آداب بحث و مناظره در بررسی و رد اقوال.

وضعیت کتاب

ابویعلی خود، «العدة في أصول الفقه» را تلخیص کرده و آن را «مختصر العدة» نامیده است.

فهارس فنی کتاب، در انتهای جلد پنجم جای گرفته است که به‌ترتیب، عبارتند از فهرست‌های: آیات؛ احادیث؛ آثار؛ اشعار؛ امثال؛ مسائل فقهی؛ اعلام؛ طوایف و قبایل؛ اماکن و شهرها؛ کتب مذکور در متن؛ مصادر و مراجع مورد استفاده محقق و موضوعات و محتوای کتاب.

پاورقی‌ها که توسط محقق و به‌صورت فنی و دقیق نوشته شده است، علاوه بر ذکر منابع و توضیح و تشریح لغات دیریاب و مشکل متن، به شرح حال مختصر برخی از اعلام مذکور در متن، بررسی صحیح یا ضعیف بودن روایات و توضیح برخی از مطالب و مباحث کتاب، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، برگرفته از مقاله حنبلیه، به آدرس اینترنتی:

http://lib.eshia.ir/23019/1/6601