النخلة

‏النخلة
پدیدآوران	ابوحاتم سجستانی، سهل بن محمد (نويسنده) ضامن، حاتم صالح (محقق)
عنوان‌های دیگر	کتاب النخلة
ناشر	دار البشائر الإسلامية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2002م , 1422ق
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/الف2خ4 104 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

النخلة، تألیف ابوحاتم سهل بن محمد سجستانی (متوفی 255ق)، بررسی آیات، روایات، اشعار و مستندات عربی در موضوع درخت نخل است. تحقیق کتاب به قلم حاتم صالح الضامن انجام شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، شرح‌حال سجستانی و نص اثر در دو بخش. هر یک از این بخش‌ها با بسمله و صلوات بر پیامبر و خاندانش آغاز شده کانه کتابی مستقل است.

گزارش محتوا

محقق کتاب مقدمه‌اش را با توصیفی از درخت نخل آغاز کرده است: «نخل سید درختان، شهریار باغ‌ها، عروس بستان‌ها و باغ‌ها و اصل و نژادش عربی است و در بلاد شرک اثری از آن نیست. در جزیرة‌العرب و سرزمین عراق رویید و به سایر مناطق و سرزمین‌ها منتقل شد. بصره سهم و بهره بیشتری از آن به‌دست آورد، لذا قیمت نخل‌های آن قابل برآورد نیست. ابوحاتم در همین کتابش نوشته است: از اصعمی شنیدم که گفت: شنیدم هارون می‌گوید: تمام طلاها و نقره‌های روی زمین به حد قیمت نخل‌های بصره نمی‌رسد»‏.

میوه نخل پاک‌ترین، سالم‌ترین و نیکوترین طعام است. بیماری را می‌زداید و ناخوشی در آن نیست. میوه و غذا و نوشیدنی و داروست؛ همچنان‌که ماده زندگی و قوت بندگان و ستون تجارت و اقتصاد است‏.

در قرآن کریم در آیات فراوانی از نخل نام برده شده است. رسول‌الله(ص) نیز از این درخت مبارک یاد کرده است و آن را مدح و ثنا کرده و تشویق به اکرام و بزرگداشت و خوردن میوه آن شده است: «خانواده‌ای که نزدشان خرما باشد گرسنه نمی‌شوند». آنحضرت از خرمای مدینه منوره تعریف و تمجید کرد، بنابراین خرمای حجاز از سودمندترین خرماها و از بهترین و لذیذترین و نیکوترین خرماهاست. لذا فرمود: «کسی که هفت خرمای مدینه را به هنگام صبح بخورد تا شب هیچ سمی به او ضرر نمی‌رساند»‏.

سیره رسول‌الله(ص) بود که هرگاه روزه می‌گرفت پیش از خواندن نماز به رطب افطار می‌کرد. پس اگر رطب موجود نبود به خرما افطار می‌کرد. چند بار آب می‌نوشید‏.

و رطب تازه، طعام مریم بنت عمران به هنگام ولادت عیسی(ع) بود؛ پس خداوند با کلام خود مریم را مورد خطاب قرار داد: وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ اَلنَّخْلَةِ تُسٰاقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيًّا (مريم: 25)؛ و تنه خرما را به‌سوی خود بجنبان تا برایت خرمای تازه و از بار چیده بریزد. و اگر خداوند جل‌جلاله طعامی بهتر از خرما سراغ داشت آن را به او می‌خورانید؛ چراکه او بانوی مبارک پاک‌دامنی بود که روزیش هر صبح و شب نزدش می‌آمد: كُلَّمٰا دَخَلَ عَلَيْهٰا زَكَرِيَّا اَلْمِحْرٰابَ وَجَدَ عِنْدَهٰا رِزْقاً قٰالَ يٰا مَرْيَمُ أَنّٰى لَكِ هٰذٰا قٰالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَللّٰهِ إِنَّ اَللّٰهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ (آل‌عمران: 37)‏.

با این توصیفات آثار فراوانی در رابطه با درخت نخل نوشته شده است؛ اما متأسفانه بیشتر این نوشته مفقود شده است؛ از جمله آثاری که به‌دست ما نرسیده است:

1. ابو عمرو شیبانی (متوفی 209ق): کتاب النخلة.
2. ابوزید انصاری (متوفی 215ق): کتاب التمر.
3. اصعمی (متوفی 216ق): کتاب النخلة.
4. جاحظ (متوفی 255ق): کتاب الزرع و النخل.

به این نوشته‌های مستقل در موضوع نخل، می‌توان ابواب و فصولی را افزود که علما در کتبشان درباره نخل نوشته‌اند:

1. ابوعبید قاسم بن سلّام (متوفی 224ق) در کتابش: الغريب المصنف.
2. ابوهلال عسکری (متوفی بعد 395ق) در کتابش: التلخيص في معرفة أسماء الأشیاء.
3. اسکافی (متوفی 420ق) در کتابش: مبادیء اللغة.
4. نویری (متوفی 733ق) در کتابش: نهاية الأرب‏.

پس از مقدمه کتاب، شرح‌حال مؤلف، اساتید، شاگردان و آثار او در دو بخش مخطوط و مطبوع مطرح شده است‏.

بخش اول کتاب از جایگاه درخت نخل حکایت کرده است و آیات قرآنی و احادیث نبوی و اقوال مأثور از علما در فضیلت نخل مطرح شده است. نویسنده سپس مواطن و جای‌های اصلی وجود نخل در دنیا را تبیین کرده و از خالی بودن بلاد شرک از آن سخن گفته است. محقق کتاب معتقد است که نویسنده در این رابطه منحصربه‌فرد است؛ چراکه احدی از لغویان را ندیده است که به آنچه ابوحاتم نوشته اشاره کرده باشد‏.

اما نویسنده قسم دوم کتابش را با ذکر «هسته خرما» و اوصاف و اجزاء و منافع و شیوه و زمان درختکاری آن آغاز کرده است. سپس به حیات نخل و مراحل مختلف رشد و نضج بسر (خرمای نارس) و بیماری‌هایش و انواع تمر و برداشت و خشک‌کردن آن و دسته‌های نخل منتقل شده است. سپس در انتهای کتابش بخشی از اخبار از زمین‌هایی که نخل در آن می‌روید را مطرح کرده است‏.

سجستانی در کتابش، شواهد فراوانی از قرآن کریم و حدیث و امثال و اشعار را مطرح کرده است و حتی تعدادی از خرافات را نیز آورده است‏.

در اولین روایت کتاب از علی بن ابی‌طالب(ع) از پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) نقل شده است: «اکرموا عمتکم النخله؛ فإنّها خلقت من بقیه طین آدم» یعنی: نخل عمه شما است و آن را مورد کرامت قرار دهید چراکه از باقیمانده گِلی خلق شده که انسان از آن خلق شد‏.

وضعیت کتاب

فهارس آیات، احادیث و آثار، امثال، اشعار، ارجاز، اشعار، اعلام، امم و قبائل و جماعات، اماکن و مواضع و جبال و میاه، مصادر و مراجع و موضوعات در انتهای کتاب ذکر شده است. محقق کتاب در پاورقی به معانی الفاظ، توضیحات اشعار و مستندات مطالب اشاره کرده است.

منابع مقاله

مقدمه محقق و متن کتاب.