زهر الآداب و ثمر الألباب

‏
پدیدآوران	حصري، ابراهيم بن علي (نويسنده) طويل، يوسف علي (مصحح)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1997م , 1417ق, مجلد2: 1997م , 1417ق,
موضوع	ادبيات عربي - قرن 4ق. شعر عربي - مجموعه‌ها نثر عربي - قرن 5ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJA‎‏ ‎‏3918‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏9 ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

زهر الآداب و ثمر الألباب، مشهورترین اثر ابراهیم بن علی حصری قیروانی (متوفی 453ق) است که آن را به درخواست ابوالفضل عباس بن سلیمان (متوفی قرن پنجم) از کاتبان بزرگ قیروان در سه جلد تألیف کرد. وی با استفاده از «البيان و التبيين» جاحظ، «سحر البلاغة» عبدالملک ثعالبی و منابع دیگر، برترین اشعار و متون ادبی و حکایت‌های اخلاقی و طنزآمیز و نیز بسیاری از فنون بدیعی و شیوه‌ها و سبک‌های متنوع نثر را در این کتاب گرد آورد.

این کتاب را می‌توان دایرة‌المعارفی ادبی بشمار آورد که از حیث محتوا با «الکامل» مبرد و «البيان و التبيين» جاحظ درخور مقایسه است. این اثر برای دستیابی به مطالبی از کتاب‌های مفقودشده، نظیر «مثالب العرب» ابوعبیده معمر بن مثنی، تنها مأخذ موجود است.این نسخه از کتاب با مقدمه، شرح و تعلیقه یوسف علی طویل منتشر شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و متن اثر است که به گفته خود حصری گزیده‌ای از نوادر کوتاه نثر و نظم است که تقریباً بی‌هیچ ترتیب و تبویبی در کنار هم قرار گرفته است تا با توجه به تنوعی که دارد، موجب انبساط خاطر خواننده شود. بخش عمده‌ای از این متون برگرفته از آثار بزرگان ادب سده 4ق، به‌ویژه بدیع‌الزمان همدانی، میکالی (متوفی 436ق)، خوارزمی (متوفی 383ق)، صاحب بن عباد (متوفی 385ق)، قابوس بن وشمگیر (متوفی 403ق) و ابومنصور ثعالبی (متوفی 429ق) است.

گزارش محتوا

زهر الآداب و ثمر الألباب، مهم‌ترین اثر حصری است که نسخه‌های گوناگونی از آن در دست است. حصری خود در توضیح سبب نگارش این کتاب گفته است که آن را به درخواست ابوالفضل عباس بن سلیمان - که احتمالاً منشی یکی از صاحب‌منصبان بوده - نوشته است. حصری کتابش را با ذکر شرح حال صحابه از زمان رحلت رسول‌الله(ص) با ذکر اخبار عمر بن خطاب، عثمان بن عفان و علی بن ابی‌طالب(ع) آغاز کرده است. پس از آن هم قطعه کوتاهی در وصف اهل‌بیت(ع) آورده است. حصری در این کتاب قاعده و مبنای خاصی در تفسیر متون ندارد و به تعیین درست و نادرست آن نیز نمی‌پردازد. وی از کنار مطالب آشنا و تکراری می‌گذرد و مانند ابن عبدربه تنها به بیان آثار شرقی می‌پردازد و به‌ندرت به آثار مغربیان توجه می‌کند؛ شیوه‌ای که در سنت ادبی اندلس بنیان نهاده شد و رفته‌رفته در سراسر مغرب اسلامی سایه گستراند حصری با آوردن نمونه‌های بسیاری از مقامه در زهر الآداب، اولین کسی است که مردم مراکش را با این فن آشنا کردوی به رسم رایج در میان نویسندگان سده 4ق، شعرهایی از خود یا دیگر شاعران را در میان نثر خویش گنجانده است و این شیوه در کتاب المصون وی بیشتر به‌ کار رفته است. حصری که گویا سخت شیفته مقامات بدیع‌الزمان همدانی (متوفی 398ق) بود، 19 مقامه و نیز قطعات بسیاری از اشعار و رسایل وی را در زهر الآداب آورده است. مهم‌ترین مباحث نقدی حصری که بیشتر آنها در زهر الآداب آمده است، در سرقات ادبی، موازنه میان ادبا و آرایه‌های بدیعی خلاصه می‌شود. او بحث‌های گسترده‌ای در باب سرقت ادبی دارد، اما نگاهش به این موضوع از نگاه قدما فراتر نمی‌رود و بسیاری از گونه‌های اشتراک لفظی و معنایی را سرقت می‌داند. موازنه‌های حصری هم بیشتر جنبه استحسانی دارد که به ذوق و فطرت متکی است و نه تعلیل و استدلال؛ هرچند که همین موازنه‌های نیز بیشتر از آثار ناقدان پیشین مانند صولی (متوفی 243ق) و حاتمی (متوفی 388ق) گرفته شده است. نگاه حصری به دانش بدیع چنان گسترده است که وصف و استعاره را هم در بر می‌گیرد. شیفتگی وی به آرایه‌های بدیعی به اندازه‌ای است که معمولاًً شعرای بدیع‌گرا را می‌ستاید. گفتنی است که آراء نقدی حصری در زمینه‌های یادشده معمولاً اجمالی و سطحی است و او را ناقدی صاحب سبک معرفی نمی‌کند حصری مردی دین‌دار و اخلاق‌مدار بوده است؛ ازاین‌رو برخلاف سنت بسیاری از جنگ‌نویسان کوشیده است تا از آوردن مطالبی که با مبانی دینی سازگار نباشد، خودداری کند و به بهانه ایجاد انبساط خاطر در خواننده، به گرداب هرزه‌گرایی و بی‌بندوباری کشیده نشود

وضعیت کتاب

این کتاب نخستین بار در 1293ق، در حاشیه کتاب «العقد الفريد» ابن عبدربه در بولاق چاپ و منتشر شد. پس از آن چاپ‌های گوناگونی از زهر الآداب عرضه شد که از آن میان چاپ همراه با شرح و تحقیق زکی مبارک (قاهره، 1344ق) و چاپ همراه با تحقیق محمدعلی بجاوی (قاهره، 1373ق) از همه بهتر و عالمانه‌تر است.

ابراهیم حصری زهر الآداب را در یک جلد، با نام نور الظرف و نور الطرف خلاصه کرد معانی الفاظ، معرفی برخی اعلام و توضیحات مفیدی در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. در انتهای جلد اول، فهرست مطالب و در انتهای جلد دوم فهارس منابع و مطالب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. حسینی آهق، زحل، دانشنامه جهان اسلام، ج13، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، 1388.
3. باقر، علیرضا، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج21، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1392.